با وقوع جنگ اوکراین از جمله موضوعاتی که به یکباره تبدیل به موضوع روز رسانههای جهان شد یگانهای چچنیهای حاضر در این جنگ بود. چچنیها پیشتر نیز زمانی که داعش خبر اول جهان بود به عنوان خطرناکترین عناصر داعش که بیشتر تعداد کشتهها را از دشمنان خود میگرفتند مشهور شدند. هنوز هم با توجه به فراز و نشییبهایی که در جنگ اوکراین وجود دارد و نیز با بروز برخی اختلافات سیاسی در داخل جبهه روسی به نظر میرسد مساله چچنستان، نیروهای چچنی و خصوصا رمضان قدیروف، رئیس دولت چچن موضوع روز خواهد بود.
آنچه در ادامه میآید بخشی از پژوهش مبسوط مصطفی الزهران، نویسنده و پژوهشگر نهضتهای اسلامی است که با عنوان «الأزمة الأوكرانية وانعكاساتها على تحولات المقاتلين الشيشان؛ من السلفية الجهادية إلى الصوفية الجهادية» منتشر شده است. بخشهایی از این گزارش را که اختصاص به گذشته سیاسی خاندان قدیروف، وضعیت موجود ارتش چچن، چچنیهای مخالف روسیه و نوع کنشگری القاعده و داعش در مقابل چچنیها دارد تقدیم خوانندگان خواهیم کرد.
چچنیهای ضد روس و طرفدار اوکراین
در طول سی سال گذشته، اوکراین مقصدی برای افرادی بوده است که از نبردها و جنگها در قفقاز شمالی فرار کردهاند. گزارشی که کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان در اوکراین منتشر کرده است نشان میدهد که در سال 2003 چچنیها پس از افغانها، عراقیها و آفریقاییتبارها در جایگاه چهارم پناهندگان در اوکراین قرار داشتهاند. در میان این چچنیها نیز بیشترین سهم متعلق به اعضای سازمانهای ملیگرا UNSO-UNA است که تعدادی از آنها نمایندگان تاتارهای کریمه هستند که در کنار چچنیها علیه نیروهای فدرال روسیه جنگیدهاند.
هدف چچنیها از این مهاجرت به اوکراین بیش از آنکه دستیابی به ثبات و دوری از تقابل با قدیروف و پوتین بوده باشد، بیشتر امکان یافتن راههایی برای تداوم مبارزه علیه آنها بوده است. روسلان زایچنکو، یکی از مبارزان چچنی وابسته به سازمانهای ملیگرای UNSO-UNA و مخالف نظام چچن و روسیه، اظهار میدارد که دلیل این که او در اوکراین علیه روسیه جنگیده است این بود که او میدانست که آنها به سراغ چچنیهای ساکن در اوکراین نیز خواهند آمد و به مجازات و کشتار آنها خواهند پرداخت. این واقعیت همان چیزی است که در همه این سالیان متوالی مخالفان چچنی را به ماندن و مبارزه در اوکراین سوق داده و آنها را به ایجاد یک پایگاه مشترک اطلاعاتی در کییف رسانده است. این مهاجران چچنی از حمایت دولت اوکراین برخوردار بوده است و برخی از احزاب سیاسی داخل اوکراین از جمله احزاب راست مانند حزب اتحاد جوانان راستگرا به حمایت از آنها پرداخته از سازمان آزادی بخش چچن در دونتسک حمایت میکند.
هم اکنون در میدان اوکراین در سمت دولت این کشور گروههای مختلف چچنی در حال مبارزه علیه روسها هستند که میتوان آنها را به شرح زیر معرفی کرد:
گردانهای شیخ منصور و جوهر دودایف
بحران اوکراین جریانات مختلفی را که در میان چچنیها وجود داشت بروز داد و معلوم شد که چچنیها در میانه اتحاد با روسیه یا مخالفت با آن در رفت و آمدند. از سوی دیگر این جنگ وجود چچنیهای مخالف روسیه و رمضان قدیروف را بیش از همیشه به چشم آورد. بخش مهمی از چچنیهایی که در کنار دولت اوکراین و علیه روسیه میجنگند کسانی هستند که تجربه جنگهای اول و دوم چچن علیه روسیه را نیز داشتهاند. این گروه از افراد هم اکنون در قالب دو تشکیلات، گردان شیخ منصور و گردان جوهر دودایف نمایندگی میشوند که در سال 2014 بعد از تصرف کریمه ایجاد شدهاند. بخش اعظم اعضای این گروهها فراریهای سقوط جمهوری ایچکریای چچن درمواجهه با روسیه هستند.
گردان شیخ منصور در جنگ با روسها سابقه طولانی دارد، زیرا دو دهه کامل در رویارویی با روسها باقی مانده و در چندین عملیات علیه روسها همچون محاصره تئاتر نورد اوست، قتل عام مدرسه بسلان و تعدادی از حملات انتحاری در مسکو شرکت کرده است. نام این گروه متعلق به یکی از شخصیتهای مقاومت چچنی در برابر روسها در قرن هجده است که با هدف تکریم قومیت چچنی انتخاب شده است. این واقعیت که هویت قومی در فعالیتهای چچنیهای ساکن اوکراین نقشی عمده دارد از این نامگذاری نیز معلوم میشود. لایکاترینا سیکوریانسکایا، متخصص امور چچن معتقد است که گروههای چچنی حاضر در شرق اوکراین نسبت به جنبش جداییطلبان چچنی پایبندی بیشتری به ناسیونالیسم قومی چچنی دارند.
گردان شیخ منصور در جنوبشرق اوکراین در منطقه ماریوپل فعالیت دارد و برخی گزارشهای امنیتی حاکی از آن است که آنها در سالهای 2014 و 2015 به شدت در جنگ با نیروهای جداییطلب مورد حمایت روسیه شرکت داشتهاند. اگرچه گردان شیخ منصور از نظر سازمانی به جنبشهای راست ملیگرای اوکراین وابسته است اما از ادغام در پلیس یا ارتش رسمی اوکراین برکنار مانده است. بر خلاف دولت چچن و روسیه مقامات اوکراینی از مشخص کردن تعداد چچنیهایی که در شرق اوکراین در حال جنگند خودداری میکنند و آن را روشن نمیکنند. نکته جالب در مورد گردان شیخ منصور این است که آنها به رغم جهتگیری قومیتی خود و نیز به رغم تمام ارتباطات تنگاتنگی که با جریان راست اوکراینی دارند اما از بروزات اسلامی خود نیز صرف نظر نکردهاند.
گردان دیگری که محل تجمع چچنیها در اوکراین بوده است گردان جوهر دودایف است که نام آن از رهبر نخستین چچن در دهه 90 گرفته شده است. فرق اصلی این گردان با گردان شیخ منصور در این است که گردان شیخ منصور صرفا متشکل از چچنیها است و اعضای آن با هیچ گروه قومیتی دیگری همرزم نمیشوند. اما جنگجویان گردان دودایف در کنار قومیتهای دیگر شوروی مانند ازبکها، بلغارها و تاتارها نیز میرزمند.
بنیانگذار این گردان عیسی موناییف است که دارای درجه ژنرال در ارتشک ایچکریای چچن بوده است. او پس از تبعید به دانمارک در سال 2014 به اوکراین بازگشته و به جمع آوری نیرو و گفتمانسازی برای مبارزه پرداخته است. او در آغاز کار با استقبال گروهی از افسران نظامی اوکراینی مواجه شده و به این ترتیب امکان تامین اسلحه و پول لازم را پیدا کرده است. او در جنگ با جداییطلبان در منطقه دوبالستف نقش عمدهای داشته در کنار ارتش اوکراین جنگید و در فوریه 2015 در آنجا کشته شد و پس از او آدم عثماییف جانشین او در فرماندهی گردان شده است. آدم عثماییف تحصیلات خود را در انگلستان به پایان برده و دو سال در آدیسا به اتهام تلاش برای ترور پوتین زندانی بوده است. او امیدوار است که دولت اوکراین امکان عضویت و جنگ رسمی به خارجیان در قالب ارتش این کشور را اعطا کند.
با آغاز جنگ اخیر عثماییف از ابتدای جنگ وارد معرکه شده در کنار ارتش اوکراین مشغول فعالیت است. او در سخنرانیهای خود همواره چچنیهای تحت امر روسیه را به عنوان خائن و مایه ننگ چچنیها معرفی کرده علیه آنها مشغول فعالیت نظامی است.
احمد زکایف و اپوزیسیون سیاسی چچن در اوکراین
از سال 2007 به این سو احمد زکایف، پنجاه ساله اپوزیسیون سیاسی چچن را در خارج از کشور رهبری میکند. او ساکن لندن است و پس از آنکه با تصرف روسیه مجبور به فرار از چچن شد دولتی موازی و در تبعید با عنوان دولت جمهوری ایچکریای چچن تشکیل داده است. او به عنوان نماینده رسمی جداییطلبان چچن شناخته شده و از این رو امکان پناهندگی سیاسی از لندن دریافت کرده است. زکایف یکی از فرماندهان شناخته شده جنگ علیه روسیه بین سالهای 1994 تا 2000 است و در جنگ گروزنی در سال 1995 و 1996 شرکت داشته است. دولت روسیه او را تحت تعقیب بینالمللی قرار داده و خواستار تحویل او از سوی انگلستان شده است. اما در سال 2003 دادگاهی در انگلستان با رد خواسته روسیه این مطالبه را غیرقانونی دانست.
زکایف رهبر طیف میانهرو جداییطلبان چچنی است و در خلال سنوات گذشته تاثیر چشمگیری بر جنگجویان چچنی نداشته است. او رمضان قدیروف را نماینده واقعی مردم چچن ندانسته بلکه او را نتیجه اشغال و تحمیل روسیه بر مردم چچن معرفی میکند. او آرامش ظاهری موجود در چچن را ناشی از یک ناامیدی دانسته معتقد است که بسیاری از چچنیها از سقوط قدیروف استقبال خواهند کرد. از نظر او قدیروف دشمنان قدرتمندی در سرویس امنیت فدرال روسیه و آژانس اطلاعات نظامی روسیه نیز دارد و آنها منتظر فرصتهایی برای سرنگون کردن او هستند. زکاییف در حوزه بینالمللی از نفوذ قابل توجهی برخوردار است و از این روست که رمضان قدیروف نیز مایل است تا او را راضی به بازگشت به کشور کند و حتی به او پیشنهاد پست وزارت فرهنگ چچن را داده است.
علیرغم تأثیر مستقیم محدود زکایف بر مبارزان چچنی او سعی کرد از فرصت کنونی عملیات نظامی روسیه در اوکراین استفاده کند و با اعلام قصد خود برای ایجاد گروههای داوطلب از چچنیهای مقیم خارج از کشور برای جنگ با روسیه، تمایلش برای افزایش نقش آفرینی را نشان داد. از این رو شروع به گسترش روابط خود با گروههای مختلف مخالف چچنی در اروپا کرده تلاش کرد تا آنها را راضی به حضور در اوکراین برای مبارزه علیه روسیه کند. او معتقد است که هدف مشترک مبارزه با اشغال روسی اصلیترین انگیزه همکاری چچنیها و اوکراینی میتواند باشد.
زکاییف هم اکنون در حال رایزنی با دولت اوکراین است تا موانع قانونی نقش آفرینی چچنیها در جنگ علیه روسیه در اوکراین را رفع کنند. او معتقد است که برخی قوانین اروپایی امکان تعقیب قانونی مبارزان چچنی حضر در اوکراین را فراهم میآورد که دولت اوکراین با ترتیبات حقوقی باید رد جهت رفع این موانع حرکت کند. او با استناد به حوادث 2014 که برخی از چچنیها در همراهی با اوکراین علیه روسیه جنگیدند اما بعدا به عنوان مزدور جنگی در اروپا تحت تعقیب قرار گرفتند ومعتقد است که برای برای جلوگیری از تکرار این اتفاق، باید توافق نامههایی برای همکاری نظامی امضا شود تا امنیت قانونی چچنیها تضمین گردد.
مساله فتوای دینی و جایگاه نهادهای رسمی اسلامی
فتوای دینی صادره از سوی نهادهای رسمی اسلامی از منظر مخالفت نهادهای رسمی اسلامی در اوکراین در برابر نهاد رسمی اسلامی در روسیه و چچن از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. به تعبیر دیگر اکنون ما با سه نهاد اسلامی رسمی مواجهیم که به رغم اشتراک در اصل اسلام به دلیل جغرافیای متفاوتی که دارند احکام مخالف هم صادر کردهاند.
از همان آغاز جنگ اوکراین، شیخ سعید اسماعیلوف، مفتی مسلمانان روسیه در سخنانی خطاب به همه کشورهای جهان از آنان خواست تا از مقاومت اوکراین در برابر اشغال روسی حمایت کنند. او با خطاب قرار دادن مسلمانان روسیه از آنان خواست تا در جنگ ظالمانه روسیه علیه اوکراین با جان خود بازی نکنند. او تاکید کدر که شهروندان مسلمان اوکراین نیز همچون دیگران هموطنانشان از کشور خود دفاع کرده به حمایت از دولت و ارتش خود خواهند پرداخت.
اولیگ یاروش، مدیر بخش تاریخ فلسفه شرق آکادمی ملی علوم اوکراین با اشاره به دلایل مختلف همراهی مسلمانان اوکراین با دولت این کشور در جنگ علیه روسیه به واکنش تاتارها در برابر اشغال کریمه تاکید میکند. از نظر او مسلمانان در همه نقاط اوکراین و حتی در شرق این کشور در جنگ حضور داشتهاند و همین مساله باعث تغییر جایگاه مسلمانان و اسلام در نزد جامعه اوکراین و غربی شده است و نشان دهنده نوع نگرش مسلمانان به مساله تعلقات جغرافیایی و محلی در نوع کنشگری آنها است.
یاورش تاکید دارد که اکنون برخی مسلمانان به نمادهایی برای «مسلمان اوکراینی» بودن تبدیل شدهاند. از جمله شیخ سعید اسماعیلوف، مفتی اداره دینی مسلمانان اوکراین است که تبدیل به یک راهنمای معنوی در میان سربازان مسلمان و برای ایجاد انگیزه در آنها علیه عملیات نظامی روسیه شده است. همچنین میتوان به آمنه آکووا، اشاره کرد که به رغم این که همسرش عضور جناح جداییطلبان بود او به مبارزه با آنها پرداخته در اکتبر 2017 در عملیایتی در نزدیکی استان کییف اسیر شد.
همچنین باید به مواضع آیدر رستموف، مفتی مسلمانان شبه جزیره کریمه اشاره کرد که ضمن دعوت از همه مسلمانان برای دفاع از سرزمینهای خود در برابر اشغال روسی از مسلمانان روسیه نیز خواست که در جنگ ظالمانه روسیه همکاری نکنند. چرا که همکاری آنها در این جنگ به معنای ریختن خون برادران مسلمان اوکراینی آنها که در پی دفاع از وطن و خانواده و شرافت خود هستند خواهد بود.
شایان ذکر است که جمعیت مسلمانان روسیه قبل از الحاق کریمه توسط روسیه و تسلط جداییطلبان بر بخشهای وسیعی از منطقه دونباس، حدود 2 میلیون نفر تخمین زده میشد که این رقم اکنون به حدود یک میلیون نفر کاهش یافته است که آنها نیز عمدتاً در سرزمینهای کریمه و دونباس (تاتارهای کریمه) حضور دارند.
در روی دیگر میدان یعنی در سمت روسیه نیز مواضعی همسنگ با مواضع مفتیان اوکراین به زبان آورده شد. فتوای صلاح مجییف، مفتی چچن مبنی بر جواز قتال همراه روسیه علیه اوکراین و توسیف او از این جنگ به عنوان جنگ فی سبیل الله و شهید دانستن کشته شدگان آن مباحث فراوانی را به همراه داشت. او بارها و حتی با حضور در خط مقدم تاکید کرد که چچنیهای در حال جنگ با اوکراین در راه قرآن میجنگند. همچنین در 16نارس 2022 رهبران نهادهای دینی روسیه با برگزاری نشستی سراسری در ولادی قفقاز ضمن انتشار فتوایی بر حمایت کامل خود از جنگ علیه اوکراین و سیاستهای دولت روسیه خبر دادند. آنها عملیات نظامی موجود روسیه در اوکراین را موافق شرایط شریعت اسلامی دانسته آن را امری دفاعی که روسیه مجبور به اقدام شده است قلمداد کردند. چراکه در غیر این صورت سلاحهای کشتار جمعی ناتو میتوانست که علیه روسیه فعال شود.
القاعده و داعش و موضع آنها در خصوص جنگجویان چچنی دو طرف جبهه
جنگجویان چچنی نقشی در دهه 90 نقشی عمده در بنیادگرایی جهانی داشتند که این نقشآفرینی با ظهور داعش جنبه جدیدی به خود گرفته باعث جذب بسیاری از جوانان شمال قفقاز شد. به طوری که برخی از این افراد تبدیل به ستون فقرات این سازمان تروریستی شدند که نمونه آن ابوعمر الشیشانی بود.
بیثباتی سیاسی، نوسان شرایط زندگی اقتصادی و درگیری بین گروههای اسلامی مختلف در قفقاز شمالی، به موازات تضعیف فعالیت مبارزان اسلامی، فضایی را ایجاد کرد که بسیاری از اقشار جامعه مسلمان احساس طردشدگی یافته دچار چالش شدند. مسلمانان چچن، داغستان و اینگوشستان و تعدادی از مسلمانان در روسیه، به دنبال آنچه میتوان به عنوان «عدالت اجتماعی» و «پاک دینی» توصیف کرد که جبنههایی بنیادگرایانه داشت به سمت القاعده و یا داعش روی آوردند. از سال 2013 بسیاری از این افراد برای پیوستن به گروه داعش دست به مهاجرت زدند. همزمان با این تحولات ایمن الظواهری، رهبر سابق القاعده، در یک کلیپ ویدئویی در 23 نوامبر 2021، به صراحت نوع مواجهه روسیه در قبال مسلمانان چچن، قفقاز و آسیای مرکزی را محکوم کرد.
میزان حضور مسلمانان روسیه در سازمانهای تروریستی به حدی است که حضور چچنیها در جغرافیاها و مواضع متعدد و مختلف و دست داشتن آنها در عملیاتهای مختلف تروریستی تبدیل به امری سنتی شده است. نمونه آن حمله به فرودگاه استانبول در تابستان 2016 است که از سوی احمد شاتاییف که وابسته به گروه داعش بود انجام شد. پیش از ظهور داعش اساس ادبیات گروه القاعده در نزد جریانات اسلامی قفقاز شمالی تاثیر فراوانی داشت و در نوشتههای فراوانی از ایدئولوگهای القاعده، به ویژه رهبر سابق مصری این جریان، ایمن الظواهری، و سپس ابوعمر عبدالحکیم، معروف به ابومصعب السوری، دیده میشود، که از رابطه قدیمی خود با تعدادی از مبارزان چچنی و تلاش برای ایجاد امارت قفقاز اسلامی سخن میگویند.
در حاشیه بحران جاری اوکراین، جنگجویان وابسته به رمضان قدیروف رئیس جمهور چچن و وفادار به روسیه شاهد انتقادات تندی از سوی القاعده و داعش بودند. نمونه آن را میتوان در حمله لفظی تند اصلان بیتکاییف، ملقب به ابوحمزه که امیر مجاهدین ولایت ایچکریا (نخشیشوی) در امارت قفقاز شمرده میشد دید. او از اینکه نیروهای چچنی در همراهی با روسیه علیه اوکراین هستند اعلام انزجار کرده چنین افرادی را دارای خون روسی دانست. این سخن او به معنای چچنی نبودن این افراد و طرد آنها از قومیت چچنی بود.
حملات و انتقادات القاعده و داعش علیه جنگجویان چچنی در مورد حضور آنها در هر دو جبهه روسی و اوکراینی میشود دید. از نظر داعش و القاعده چچنیها با حضور در کنار صلیبیون و کفار عملا از شروط جهاد خارج شدهاند. از نظر آنان جنگ فعلی فرصتی برای مسلمانان است که علیه کافران روس و اوکراین دست به جنگ علیه کفار بزنند. مجله غیررسمی حامی القاعده «گرگهای منهتن» در سومین شماره خود که در چهارم آوریل گذشته منتشر شد، از جوانان مسلمان اروپا خواست تا از فرصت جنگ اوکراین استفاده کرده از آن بهره مند شوند. این مجله در مقالهای تحت عنوان «گرگ اسلام و موضع آن در مورد درگیری بین صلیبپرستان» خواستار بهرهبرداری از فراخوان کشورهای اروپایی برای پیوستن مبارزان داوطلب به نبرد با روسیه در اوکراین شد. چرا که اکنون مرزها باز شده است، امکان آموزش نظامی و به دست آوردن اسلحه برای داوطلبان مهیا شده است. در این مقاله از افراد مسلمان خواسته میشود پس از بهرهبرداری از این امکانات نهایتا صلیبیون را مورد هدف قرار دهند.
نزدیک به همین موضع را هفته نامه داعش، النباء نیز بیان کرد. این نشریه در شماره 328 خود در ضمن بیان دیدگاهی در مورد جنگ اوکراین از آن به عنوان یک مجازات الهی برای روسیه و اوکراین به دلیل خیانتهایی که در حق مسلمانان کردهاند یاد کرده این جنگ خونین را به عنوان سرآغاز جنگهای صلیبیون دانست. این نشریه داعش مبارزان چچنی در هر دو سوی جبهه را به دلیل عدول از دکترین اسلامی و انحراف در مبانی مرتد دانست.
بخش اول این مقاله را اینجا بخوانید: چچن جدید: از بنیادگرایی تا حکومت مذهبی قدیروفها
بخش دوم این مقاله را اینجا بخوانید: قدیروفتسی؛ گردان نظامی وفادار به مسکو در قفقاز شمالی