در 14 اکتبر، وزرای حملونقل ازبکستان، قزاقستان، ترکیه، ترکمنستان و ایران در مورد طرحهایی برای توسعه کریدورهای ترانزیتی جدید منطقه ای گفتگو کردند. در آگوست 2023، نمایندگانی از وزارت حملونقل ازبکستان و وزارت راه و شهرسازی ایران مذاکراتی را درمورد تسریع در امضای توافقنامه گذرگاه جدید ازبکستان، ترکمنستان و ایران برگزار کردند. مقامات دو طرف در مورد کاهش هزینههای ترانزیت بینالمللی عبور از خاک ایران و بررسی فرصتهای بالقوه برای افزایش واردات و صادرات از بنادر بندرعباس و چابهار در ایران گفتگو کردند.
ازبکستان، ترکمنستان و ایران بر روی بهبود لجستیک و حملونقل برنامهریزی کردهاند. در سال 2022، تاشکند با تهران و عشق آباد برای سادهسازی مقررات مربوط به حملونقل بار به بنادر دریایی ترکیه و ایران به توافق رسید. وزارتهای حملونقل ازبکستان و ترکمنستان همچنین موافقت کردهاند که حملونقل بینالمللی به ترکیه را در امتداد کریدور ازبکستان – ترکمنستان – ایران سازماندهی کنند و هزینههای ترانزیت را کاهش دهند.
این پروژه فرصتهایی را برای ارائه امتیازات ویژه سهجانبه ایجاد میکند. بهعنوانمثال، ترکمنستان دریافت ویزای سفر برای رانندگان ازبکستانی را به یک سیستم ساده محول کرده است. ایران نیز قبلاً هزینههای ترانزیت را برای شرکتهای ملی ازبکستان کاهش داده است و طرفین در مورد سادهسازی مالیات سوخت بحث کردهاند. تهران و تاشکند اخیراً در مورد ایجاد یک مرکز لجستیکی دوجانبه و ساخت پایانهها و انبارها با مشارکت کارگران ازبکستانی در بنادر ایران به توافق رسیدند.
قطعاً هر کشوری با این پروژه به دنبال منافع خود است. تهران مایل است مسیرهای حملونقل احتمالی خود را به ویژه در واکنش به تحریمهای غرب علیه روسیه متنوع کند. این تحریمها نیاز ایران به شناسایی و توسعه راههای ترانزیتی جایگزین را برجسته کرده است. با توجه به اینکه تهران خود با تحریمهای سختگیرانه مواجه است، این کشور میخواهد با گسترش همکاری با همسایگان برای پیشبرد اهداف استراتژیک خود، از چنین تحولاتی بهره ببرد.
تاشکند امیدوار است دسترسی خود را به بازارهای اروپایی و آسیای جنوبی را تسهیل کند. ازبکستان که محصور در خشکی است از زمان بازگشت طالبان به قدرت، پروژههای ترانزیتی را از طریق همسایگان خود، از جمله افغانستان، برای رسیدن به بنادر پاکستان، ایران و آذربایجان دنبال میکند. پروژه پیشنهادی راهآهن ازبکستان – قرقیزستان – چین، برای اتصال به شرق، پروژه راهآهن ازبکستان – افغانستان – پاکستان اتصال به جنوب و کریدور ازبکستان – ترکمنستان – ایران برای اتصال به غرب پیگیری میشوند. ازبکستان در سال 2019 بهعنوان بخشی از کریدور بینالمللی حملونقل شمال – جنوب به کریدور راهآهن چین – قزاقستان – ترکمنستان – ایران ملحق شد که زمان ترانزیت محمولههایی را که از چین به خلیجفارس منتقل میشوند به میزان قابلتوجهی کاهش میدهد.
در ترکمنستان این پیشرفتها بخشی از تلاش گستردهتر عشقآباد برای از بین بردن انزوای این کشور برای همکاریهای منطقهای بیشتر است. دولت ترکمنستان سازوکارهای خاصی را برای تسهیل ترانزیت در نظر گرفته است. بهعنوانمثال، ترکمنستان دارای چهار ایست بازرسی در امتداد مرز خود با ایران – باجگیران، لطفآباد، اینجهبرون و سرخس – است که بیشتر تردد بارها از طریق آنها انجام میشود. در آگوست 2023، عشق آباد و تهران مذاکرات گستردهای را برای تبدیل مرز مشترک خود به منطقه ویژه اقتصادی آغاز کردند و به دنبال تشدید همکاری با دیگر کشورهای آسیای مرکزی، به ویژه ازبکستان و قزاقستان بودند. علاوه بر این، ترکمنستان و ازبکستان برای ایجاد یک مرکز تجاری دوجانبه در امتداد مرز مشترک خود توافق کردهاند و دو کشور در حال ساخت یک بزرگراه مدرن هستند که عشق آباد را به ترکمن آباد متصل میکند.
اگر ازبکستان، ایران و ترکمنستان در ایجاد کریدور حملونقل جدید موفق باشند، این پروژه دسترسی آنها به قفقاز و دریای سیاه را افزایش میدهد. از آنجایی که مسائل امنیتی در افغانستان حل نشده باقیمانده است، این مسیر میتواند جایگزین مؤثری باشد؛ زیرا از نیاز به خط ریلی مورد انتظار ایران در مزارشریف اجتناب میکند. این راهآهن به کشورهای آسیای مرکزی اجازه میدهد تا از طریق ایران به دریاهای آزاد برسند. مشارکت ترکمنستان علاوه بر این به معنای افزایش دسترسی کشورهای منطقه به دریای خزر است.
بااینحال، توسعه فعال کریدور بدون مشکل نیست. قراردادهای اولیه در اوایل سال 2014 امضا شد. این پروژه به دلیل عواملی که در آن زمان نامشخص بود به نتیجه نرسید.
در سالهای اخیر، تحقق سایر پروژههای ترانزیتی ازبکستان، ایران و ترکمنستان، برای ایجاد کریدور وسیعتر امید ایجاد کرده است. بهعنوانمثال، تاشکند و عشقآباد برای ایجاد شرایط مطلوب برای ترانزیت کالا از طریق بندر بینالمللی ترکمنباشی تلاش کردهاند. در دسامبر 2019، تاشکند با چندین کشور آسیا – اقیانوسیه در استفاده و توسعه تعدادی از گرههای حیاتی در امتداد مسیر چین – قرقیزستان – ازبکستان – ترکمنستان – آذربایجان – گرجستان – اروپا به توافق رسید. افتتاح کریدور جدید حملونقل از چین به ترکیه که از تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان و ایران در سال 2022 میگذرد، شتابی برای افتتاح موفقیت آمیز کریدور ازبکستان – ترکمنستان – ایران ایجاد کرده است.
بسیاری از ابتکارات مختلف ترانزیت مورد توافق تاشکند، عشق آباد و تهران در گذشته به طور کامل محقق نشده است. اینها به دلیل زیرساختهای توسعهنیافته، مسائل مالی و همچنین رقابت و بیثباتی منطقهای شکستخوردهاند. ناگفته نماند، روسیه به طور سنتی بر ترانزیت منطقهای تسلط داشته است. اکنون آن مسیرهایی که از روسیه عبور میکنند به دلیل تحریمهای غرب چندان جذاب به نظر نمیرسند و قدرتهای منطقه به آن آگاهاند. کاهش نفوذ مسکو این امکان را میدهد تا کشورهایی مانند ازبکستان، ترکمنستان و ایران به بازیگران کلیدی تجارت و ترانزیت منطقه تبدیل شوند.
منبع: بنیاد جیمزتاون