یک عبارت سوری وجود دارد که برای نشان دادن چیزی قدیمی استفاده میشود: «از زمان سفربرلیک». شاید این تعبیری بیش از حد نامتعارف باشد که به یکی از جنایات بزرگ علیه بشریت در قرن بیستم اشاره دارد که توسط امپراتوری عثمانی در سرزمین های شام و کردستان انجام شد.
سفربرلیک نامی است که به بسیج تودهای در استانهای عثمانی برای کمک به سلطنت در درگیریهای بالکان و جنگ جهانی اول اطلاق میشود، کارزاری که منجر به سربازگیری هزاران عرب و کرد در شام و اطراف آن و کشته شدن آنها شد. این بسیج توسط فرماندار عثمانی سوریه، احمد جمال پاشا، که با نام دیگر «السفاح» شناخته میشد، صادرشد.
اصطلاح السفاح به کسی اشاره میکند که کشتار بیرویه او به ظرافت کمتر و ظلم بیشتری نسبت به قصاب نیاز دارد. سیاستهای او همچنین مستقیماً به قحطی گسترده در لبنان در طول جنگ بزرگ منجر شد و حدود دویست هزار تن در این ماجرا تلف شدند.
اگرچه خاطرات دردناکی از آن دوران باقی مانده است، اما سفربرلیک و جنایات استعماری عثمانیها در قلمروهای عربی آنها، جایگاهی مانند نسل کشی ارامنه در حافظه فرهنگی جمعی منطقه اشغال نمی کند. شاید این موضوعی باشد که محققان با مطالعه بیشتر بتوانند آن را بررسی و درک کنند، اما من در مورد دو عامل بحث میکنم. اول این که دوران پس از استقلال در جهان عرب پس از انحلال امپراتوری عثمانی مملو از ظلمهای استعماری خود بود که توسط قدرتهای غربی، چه در سوریه، لبنان، فلسطین یا جاهای دیگر انجام شد. دلیل دوم این است که با فاصله زمانی کافی از رویدادها، بسیاری از مسلمانان در منطقه، دیگر سلطه عثمانی را به عنوان یک اقدام استعماری نمیدانند، بلکه به عنوان نقطه اوج یک دولت قدرتمند و با فرهنگ اسلامی که فروپاشی آن در پراکندگی قدرت و جذابیت دین نقش داشت، میبینند. این بخشی از دلیلی است که سریالهای ترکی که به دوران عثمانی میپردازند در جهان عرب بسیار محبوب شدهاند و باعث افزایش توریسم عربی در ترکیه نیز شده است.
به دلیل رقابت فزاینده آنکارا با قدرتهای منطقهای، بهویژه کشورهای خلیج فارس به استثنای قطر و مصر، شکافهای زیادی در این وابستگی فکری در دهه گذشته ظاهر شده است. یکی از راههایی که این رقابت در آن شکل گرفته، نمایش تلویزیونی است. سریالهای سوری که در آن دوران اتفاق میافتند، اغلب عثمانیها را بهعنوان استعمارگر نشان میدهند، روندی در فرهنگ عامه که به موازات مشارکت ترکیه در جنگ سوریه به عنوان مخالفان بشار اسد است.
اکنون، یک سریال پرمخاطب جدید که پخش آن در ماه رمضان آغاز شده است، با عنوان سفر بارلیک، قرار است این رقابت را بیشتر به حوزه آگاهی و فرهنگ عمومی وارد کند تا اینگونه میراث استعماری ترکیه در منطقه و ظلم به اتباعش را به بیننده نشان دهد.
سریالهای ماه مبارک رمضان یکی از برنامههای محبوب میان مسلمانان است، معمولا در این ماه بینندگان تلویزیون افزایش مییابند. سریال سفر برلیک که تاکنون دو قسمت از آن پخش شده است با صحنه اعتراضی در مدینه علیه نماینده عثمانی آغاز میشود که به نیروهای خود دستور میدهد تا معترضان را قتل عام کنند و سپس به یکی از رهبران آنها تیراندازی میکند. رهبر کشته شده آخرین نگاههایش را به بردارزادهاش میدوزد و جان میدهد. این اپیزود با عنوان نگهبانان خون، با جهش نه ساله،نشان میدهد برادرزاده پس از بازگشت به مدینه، قصد یک سوءقصد را علیه یوزباشی عصمت، فرماندار محلی که عمویش را کشته است، دارد. برادر بزرگتر او، عبدالرحمن، که نمیخواهد با سیاست کاری نداشته باشد، مخالفت میکند و میگوید که سلطنت عثمانی در حال اصلاح است.
سپس داستان در دو مسیر جداگانه ادامه مییابد. در استانبول، هم اتاقی عبدالرحمن، همچنین اهل منطقهای که قرار است عربستان سعودی شود، در محافل فعالی مشارکت دارد که خواستار حقوق بیشتر و خودمختاری در استانهای عرب نشین عثمانی هستند و با افتخار به مبارزات جاری بنیانگذار پادشاهی، بن سعود، علیه عثمانی اشاره میکند.
پس از ترور محمود سوکت پاشا، وزیر جنگ سابق و دلال کلیدی قدرت در میدان بیازیت در استانبول، دانشجویان عرب دستگیر میشوند و عبدالرحمن در یک پاسگاه پلیس ترکیه مورد آزار و ضرب و شتم قرار میگیرد. همزمان، برادر کوچکترش اقدام به ترور فرماندار محلی عثمانی میکند. این ماجرا در خیابانهای مدینه غوغا میکنند. به دنیال این اقدام نیروهای نظامی عثمانی غیرنظامیان عادی را کتک میزنند و او را دستگیر میکنند.
علیرغم این مسئله، عبدالرحمن همچنان تمایلی به اتخاذ موضع سیاسی علیه دولت عثمانی ندارد و استدلال میکند که اقدامات افراد نباید به کل ساختمانی که از ایمان اسلامی حمایت میکند و توسط دشمنان خارجی مورد حمله قرار میگیرد، حمله شود. این باور در پایان قسمت دوم مورد آزمایش قرار میگیرد، زمانی که او و هم اتاقیاش توسط یک ترک که در خیابانهای استانبول با هم درگیر شده بودند تعقیب میشوند و هم اتاقیاش به ضرب گلوله کشته میشود.
این سریال مملو از لحظاتی است که قصد مجریان آن را در به تصویر کشیدن امپراتوری عثمانی به عنوان یک موجودیت استعمارگر سرکوبگر آشکار میکند. وقتی عبدالرحمن به برادرش هشدار میدهد که از فکر انتقام عموی شهیدشان دست بردارد، با این استدلال که عثمانیها اصلاحات گستردهای را انجام میدهند، برادرش رضوان پاسخ میدهد: ما هیچ فایدهای از این اصلاحات ندیدهایم. مار مار است حتی اگر پوستش عوض شود. پس از بازگشت او از مدینه، هم اتاقیاش استدلال میکند که عثمانیها دلیل عقب ماندن جهان عرب از بقیه جهان هستند: عثمانی یک دولت فاسد است، همه آنچه که از این دولت به ما رسیده است چیزی جزء فقر، جهل و ظلم نیست. ببین دنیا الان کجاست ما الان کجاییم.
در لحظه ناامیدی پس از شکنجه، خود عبدالرحمن این سوال را مطرح میکند که چرا او به اینقدر وحشیانه مورد تعرض و ضرب و شتم قرار گرفته است. او به هم اتاقیاش می گوید: آنها فقط من را کتک نزدند. آنها حیثیت مرا از بین بردند. آنها هیولا بودند. وهمه اینها بی دلیل است.
هم اتاقی او پاسخ میدهد که هویت او دلیل اصلی آن بوده است: دلیلش روشن است، چون من برادر شما هستم. تو عرب هستی عبدالرحمن و من وتو برای آنها خارجی مسحوب میشویم. به همین دلیل آنها میخواهند ماها را از وجود محو کنند.
سفر بارلیک از شبکه امبیسی، یک شبکه تلویزیونی مستقر در ریاض، پخش میشود که مدیران ارشد آن پس از سالها تلاش برای خرید مستقیم شبکه مستقر در آن زمان در دبی، زیر نظر تحقیقات فساد مالی محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی قرار گرفتند.
اخیراً بر سر برنامهریزی شده برای پخش سریالی در ماه رمضان درباره معاویه، اولین خلیفه اموی و شخصیتی منفی در میان مسلمانان شیعه، جنجالی برپا شد . این سریال به دلیل احتمال وقوع یک حادثه دیپلماتیک بین ریاض و بغداد لغو شد.
روابط عربستان سعودی با ترکیه پیچیدهتر است. این دو کشور بیش از یک دهه است که به دلیل حمایت آنکارا از اخوان المسلمین با یکدیگر اختلاف دارند. ترکیه جزئیات دست داشتن ماموران سعودی در قتل جمال خاشقجی نویسنده در کنسولگری این کشور در استانبول در سال 2018 را فاش کرد و برای کسانی که در آن دخیل بودند جلسه دادگاه و محاکمه برگزار کرد. این رقابت همچنین در فرهنگ و آگاهی عمومی با کاهش گردشگری عربی به ترکیه، خصومت عمومی در برنامه های گفتگو و تفسیرهای سیاسی، و ممنوعیت پخش سریال های ترکی در شبکه MBC در سال 2018 عمیقتر و پیچیدهتر گشت.
در اواخر سال 2017، عبدالله بن زاید، وزیر امور خارجه امارات، پستی را بازنشر کرد که فخرالدین پاشا، فرماندار عثمانی مدینه در سال 1916 را که احتمالاً در سفر برلیک حضور دارد، به جنایت علیه مردم محلی متهم کرد. در پاسخ، دولت ترکیه نام خیابان آنکارا را که سفارت امارات در آن مستقر است به خیابان فخرالدین پاشا تغییر داد.
عربستان سعودی و شرکای آن، امارات و مصر، اخیراً درگیر نزدیکی با ترکیه شدهاند. رئیس جمهور رجب طیب اردوغان از ریاض دیدن کرد و با ولیعهد دست داد و هر دو کشور خلیج فارس میلیاردها دلار برای تقویت اقتصاد درگیر ترکیه سرمایه گذاری کردهاند.
اما سریال نشان میدهد که این رقابتها و خاطرات به این راحتیها دفن نمیشوند. شاید رهبران منطقه از لبخند زدن و فراموش کردن گذشته نزدیک خوشحال شوند، اما به وضوح میل به یادآوری گذشتههای دورتر وجود دارد.
تثبیت وجهه ترکیه به عنوان یک حاکم استعماری سوء استفاده کننده احتمالاً عواقب گستردهای خواهد داشت و نظم مجدد منطقهای را که امروز در حال وقوع است، پیچیده خواهد کرد.