چندی پیش، کشورهای منطقه خاورمیانه شاهد تحرکات شدیدی برای احیای روابط با یکدیگر جهت پایان دادن به اختلافاتی بودند که باعث گسست دیپلماتیک یا جنگ لفظی و در بسیاری از موارد درگیریهای نیابتی شده بود.
آخرین مورد از این اقدامات مربوط به عربستان و ایران است که در اوایل ماه جاری از سرگیری روابط دیپلماتیک پس از سالها خصومت که ثبات و امنیت خلیج فارس را به خطر انداخته بود، است.
اعلام توافق بین دو طرف که با میانجیگری چین انجام شد، پس از گفتگوهای فاش نشده قبلی در پکن بین مقامات ارشد امنیتی دو کشور صورت گرفت.
به گزارش رویترز، چند روز بعد، گزارشهایی مبنی بر توافق عربستان و سوریه برای بازگشایی سفارتخانههای خود پس از عید فطر منتشر شد.
چند ماه قبل از آن، امارات روابط خود را با سوریه احیا کرد، در حالی که صحبت از تلاش برای نزدیکترکردن دمشق و آنکارا است. در همین چارچوب، مصر تمایل به احیای روابط خود با ترکیه دارد و همه اینها پس از آشتی کشورهای خلیج فارس با قطر و ترکیه صورت گرفت.
علت تمایل همه کشورهای منطقه به آشتی چیست؟
عامر السبایله، محقق و کارشناس غیرمقیم در موسسه تحقیقاتی استیمسون، میگوید که دلیل این امر فرسودگی ناشی از طولانی شدن بحرانها، تغییر اولویتها و شکلگیری اعتقادات جدید در مورد نیاز به به مرحلهای بر اساس مبانی منفعت اقتصادی حرکت است.
السبایله افزود: امروز همه با بهبود و تقویت وضعیت اقتصادی به ویژه پس از مرحله کرونا که کشورها را مجبور به تمرکز بیشتربر چالشهای داخلی کرد، به عمل گرایی اقتصادی سوق یافتند.
السبایله معتقد است که مقابله با این چالشها نمیتواند با حضور در درگیریهای خارجی آشکار که منابع کشورها را تخلیه میکند، موفق شود.
بنابراین، وی خاطرنشان میکند که بسیاری از این کشورها برای ادامه درگیریها صورت حساب نجومی میپرداختند، که در نهایت این اعتقاد آنها را شکل داد که بهترین راه امروز تمرکز بر اقتصاد و کاهش بحرانها برای اطمینان از عدم تزلزل امنیت داخلی آنها در مواجه با این بحرانها است.
از سوی دیگر، حسن منیمنه، یکی از سردبیران انجمن فکری در موسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک، معتقد است که “ین آشتیها جدید نیستند”.
منیمنه افزود: کاهش تنش و گرایش به دیدارها و مصالحه مدتی پیش صورت گرفت، اما پس از میانجیگری چین بین ایران و عربستان سعودی، تمرکز روی آن بیشترو پختهترو روشنترشد
با این وجود، منیمنه با اشاره به اینکه هنوز نقاط اختلاف زیادی وجود دارد تاکید کرد آنچه را که در حال وقوع است میتوان آن را بعنوان پیشرفت کمی دانست و نمیتوان از پیشرفت کیفی به سمت آشتی در منطقه صحبت کرد.
پس از انقلابهای بهار عربی، درگیریها و اختلافات در منطقه خاورمیانه ظاهر شد، زیرا دیدگاههای کشورهای عربی و منطقه در مورد آنچه اتفاق افتاد متفاوت بود و هر یک از آنها چشماندازی از صحنه داشتند.
کشورهای منطقه از مصر تا لیبی، با گذر از تونس و یمن و پایان دادن به سوریه، تلاش کردند تا برای مقابله با تغییرات شتابان در حال وقوع در منطقه، اتحاد تشکیل دهند.
السبایله تأیید میکند که بحرانهای آشکاری وجود دارد، چه در سوریه، یمن، لبنان یا لیبی، و میزان اختلافات در مورد آنها بسیار زیاد است، اگرچه به همان سرعتی که در گذشته بود، نیست.
السبایله میگوید: اما در نهایت، فکر میکنم همه از ایده یک بحران باز و فرسایش ناشی از آن درس گرفتند.
او همچنین نشان میدهد که بدون استثناء هیچ مبنای واقعی برای تفاهمهایی که اخیراً صورت گرفت وجود ندارد و خاطرنشان کرد: منطقه هر از چند گاهی شاهد اختلافات جدیدی در همه سطوح است، چه قبل از بهار عربی و چه پس از بحران خلیج فارس. به نظر میرسد امروز در قالب رقابت اقتصادی، این بحرانها تجدید شوند.
این کارشناس معتقد است که پایههایی که تفاهمات اخیر بر آن بنا شده است محکم نیست و ممکن است شکل طرفهای درگیر هر لحظه تغییر کند.
وی افزود: با توجه به رقابت بزرگی که بر اساس مبانی اقتصادی پیش بینی میشود، برخی از کشورهای منطقه تلاش خواهند کرد تا مرکز جذابی برای فرصتهای سرمایهگذاری باشند.
وی اضافه کرد: این موضوع قطعاً شکل جدیدی از اتحادها را ایجاد میکند و رقابت را افزایش میدهد و در نتیجه ممکن است منجر به درگیری جدیدی شود.
منیمنه نیز به نوبه خود خاطرنشان کرد که عقب نشینی آمریکا از منطقه نیز به ظهور چنین تحرکاتی کمک کرد، با این اهمیت که نقش آمریکا در منطقه با مشکل مواجه است. وی میافزاید: از دوران ریاست جمهوری باراک اوباما، رئیس جمهور سابق آمریکا، صحبت از جدایی از منطقه و تمرکز بر شرق آسیا بوده است.
وی معتقد است که خروج عجولانه اوباما از عراق و امضای توافق هستهای با تهران باعث تعمیق بحران و تیرگی روابط با کشورهای حاشیه خلیج فارس شد.
وی همچنین خاطرنشان کرد که دونالد ترامپ، رئیسجمهور سابق آمریکا، زمانی که تلاش کرد اختلافات عربی و خلیجفارس را دستکاری کند و از آنها سود ببرد، بحران را دوچندان کرد.
منیمنه معتقد است که این نوسان در نقش آمریکا پیش از این منجر به تلاش کشورهای مختلف منطقه برای یافتن جایگزین شده است.
منمینه گفت: هیچکس نمیتواند پیشبینی کند که این مسیرهای مختلف آشتی چگونه پیش میرود، اما باید به این نکته اشاره کنیم که این آشتیها اولین قدمهایی نیستاند که علل عمیق اختلاف را برطرف نمیکنند.
به طور مشخص، منیمنه با اشاره به مهمترین این آشتیها، یعنی احیای روابط ایران و عربستان تاکید کرد: دلایل اختلاف بین آنها هنوز وجود دارد، اما احتمال موفقیت نیز ممکن است و نمیتوان آن را دست کم گرفت.