دیباچه
اقتصاد اخوان دگرگونیهای گوناگونی در سطح اقتصادی به خود دیده و با وجود تمرکز آن نخست بر پروژههای توسعهای مانند صنعت ریسندگی، بافندگی، استخراج سنگ مرمر و محصولات کشاورزی و صنعتی، ایدۀ رشد مالی با تکیه بر تجارت، گردش مالی، سفتهبازی در بورس و سرمایهگذاری پول در اندیشۀ اقتصادی این گروه حاکم شد. به ویژه زمانی که گسترش جهانیشدن نهادهای مالی در دهۀ 90 سدۀ بیستم صورت گرفت، اقتصاد اخوان المسلمین به یک اقتصاد یکپارچه تبدیل گشت و بخشی از ماهیت نظام اقتصادی و مالی جهانی شد. اقتصاد اخوان به دلیل بهرهمندی از بازدۀ سرمایۀ جهانیشده و با تنوعبخشی به سبد سرمایهگذاری آنها بهویژه در زمینههای مالی و پناهگاههای امن، تحت تاثیر بحرانهای سرمایۀ جهانیشده قرار گرفت. این امری طبیعی است که اقتصاد اخوان نمیتواند جدا از سرمایۀ جهانیشده عمل کند.
اقتصاد اخوان به دلیل تأثر آن از بحرانهای جهانیشدن سرمایه، متحمل خسارات مالی شد و این امر از طریق ثبت زیانهای مالی از سوی مؤسسات مالی اخوان مشهود است برای نمونه زیانهای بانک التقوی در بحران مالی کشورهای جنوب شرق آسیا در سال 1997 و زیان بانکهای اسلامی و شرکتهای سرمایهگذاری در بحران مالی جهانی در سال 2008. بنابراین، بحرانهای سرمایۀ جهانی بر اقتصاد اخوانالمسلمین مؤثر هستند و یکی از دلایل آن این است که اخوان مالک هیچ پروژۀ صنعتی و تولیدی نیستند و ماهیت انگلی و رانتی بر فعالیتهای اقتصادیشان دارند و سودجویی از قیمت تولید بر آنها حاکم است.
ویژگیهای اقتصاد اخوان و مهمترین منابع کنونی آن
اقتصاد اخوان المسلمین یک اقتصاد جهانیشده تلقی میشود، زیرا از زمانی که حسن البنا شرکت معاملات مالی را تأسیس کرد، اخوان بر تجارت و گردش بر حساب تولید متمرکز شده به تجارت و سفتهبازی منحرف شد و از تبدیل پروژههای تولیدی به بخشی از نظام اقتصادی جهانی دور شد.
اقتصاد اخوان با امعان نظر به این موضوع، درهمتنیدگی بیشتری با اقتصاد جهانی پیدا کرد، به ویژه با گوناگونی سرمایهگذاریهای آنها (قرض دادن پول با بهره، تجارت، بانکداری، بازار سهام و کارگزاری، شرکتهای بیمه، تأسیس بانکها، ظهور رباخواران و افزایش نفوذ اقتصادی و مالی برخی خانوادهها) [1] و با افزایش وابستگی به این فعالیتها، اخوان سرمایهگذاریهای خود را در اقتصاد مالی جهانی افزایش دادند.
اقتصاد اخوان اکنون به منابع گوناگونی استوار است که مهمترین آنها به شرح زیر هستند:
- تمرکز فعالیتهای اقتصادی در مناطق پنهان؛ مانند تجارت ارز، سفتهبازی و قاچاق، جایی که در دسامبر 2015 برخی از بازرگانان اخوان المسلمین در مصر دلار را در ازای معادل آن به پوند مصر در ازای نرخ سود 5% به قطر صادر کردند، زیرا بازرگانان مصری به فعالیتهای گوناگون مانند تجارت خودرو، زمین و طلا با هدف گردآوری و ذخیرهسازی دلار روی آوردند. تجارت ارزی، منبعی ضروری برای تأمین مالی فعالیتهای اخوان بهویژه پس از موفقیت آنها در ایجاد فضای امن برای گردش پولهای خود در داخل به شمار میرود. شماری از اعضای اخوان المسلمین از مصریانی که در خارج از کشور مشغول به کار بودند، دلار خریدند و در ازای دادن قیمت به پوند مصری با قیمتهای بسیار گران، دلار خریداری کردند و با این کار اقتصاد مصر را تضعیف کردند [2].
اخوان در سودان کنترل برخی معادن را به دست گرفت، ذخایر آنها را از سواحل قاچاق کرد و با این وسیله به ثروتهای هنگفتی دست یافت که در دست نخبگان اقتصادی اخوان متمرکز هست[3].
اخوان در مصر اجناس قاچاق را گردآوری میکرد و از طریق اعضای خود در بازارهای هفتگی میفروخت [4].
موضوع تنها به قاچاق کالا محدود نمیشود، بلکه شامل قاچاق تکفیریها در ازای دریافت مبلغی بالغ بر 60 هزار پوند نیز میشود، زیرا اخوان عملیات شستشوی مغزی و آمادهسازی روانی، آموزشی و نظامی را برای گروههایی انجام میدهد و به مناطق درگیری میفرستد. اخوان ترکیه در ترویج این فعالیتها مشارکت داشته است، زیرا ترکیه پشتیبان اصلی در تسهیل سفر تکفیریهاست و جابهجایی آزادانۀ پول در داخل منجر به گسترش و تداوم قاچاق شد [5].
بیشتر دستاوردهای مالی اقتصاد اخوان در پرتو قاچاق به نخبگان اقتصادی اخوان اختصاص یافت و این امر به ظهور اسلام اقتدارگرای نئولیبرال کمک کرد [6] و آنها به شرح زیر هستند: .
- بکارگیری هر امر دینی در خدمت اهداف اقتصادی گروه؛ از نمونههای آن میتوان به دخالت دین و دوگانگی در مقابله با بحران لیر ترکیه و بحران اقتصادی که مصر چند سال دچار آن بود، اشاره کرد. اخوان در مورد مصر خواستار کنار گذاشتن پوند مصر، تبدیل آن به ارزهای رایج، جایگزینی آن با طلا و املاک و مستغلات، پشتیبانی از لیر ترکیه و درخواست از اعضای سازمان برای تبدیل ارزهای رایج خود به لیر شد و این امر را پشتیبانی از اسلام برشمردند. اما در مقابل در مورد پشتیبانی از پوند را پشتیبانی از دولت مصر میدانستند نه مردم مصر [7].
- تکیه بر گوناگونی منابع مالی به همراه ایجاد پایگاه اقتصادی از طریق تأسیس نهادهای مالی و اقتصادی برای مقابله با نابسامانیهای سیاسی که با آن مواجه میشوند [8].
- تأسیس اتحادیۀ بازرگانان و صنعتگران مستقل (موصیاد) بهدست نجم الدین اربکان یکی از بنیانهای اقتصادی قوی اخوان المسلمین است که بازوی اقتصادی حزب حاکم عدالت و توسعه شمرده شده و 12% از اقتصاد ترکیه را کنترل میکند [9].
- بهرهبرداری از فناوری بهویژه اینترنتی برای دستیابی به وجوه و بهکارگیری آنها از نظر مالی؛ از جمله معروفترین این ابزارها استفاده از ارزهای دیجیتال رمزگذاری شده مانند بیت کوین برای نهانسازی، حفظ منابع مالی و رمزگذاری نقل و انتقالات پول است، زیرا انتقال بیت کوین سریع و در حجمهای بالا صورت میگیرد و حتی بین کشورها و دولتهای گوناگون جهان در مدت زمان کوتاهی انجام میشود [10].
- کمکهای خارجی؛ زیرا پول از طریق انجمنهای خیریه گردآوری میشود و برای تأمین مالی فعالیتهای اخوان المسلمین در آن کشورها استفاده میشود و مازاد آن طبق دستورالعمل به کشورهای دیگر هدایت میشود و انتقال نقدی برای مقابله با تحریمها از طریق مردم انجام میشود نه از طریق بانکها یا شرکتها [12]. به گفتۀ رهبران سازمان بینالمللی اخوان 30% از درآمد نهادهای اقتصادی و مالی وابسته به این گروه در بریتانیا و اروپا به برخی از شاخههای اخوان، مشابه حماس، اختصاص مییابد.
- تمرکز بر سرمایهگذاری در پناهگاههای امن، از جمله مالزی و کشورهای آفریقای شرقی؛ در حالی که به منظور عدم مواجهه با فشار دولتی در کشورهایی مانند ترکیه و اروپا که در آنها گسترش مییابند، با شتاب کمتری سرمایهگذاریهای میکنند. تفرقه در این گروه و مصادرۀ بخشی از ثروت آنان در مصر سبب شده اخوان و بازوهای آن در جهان، نهانروشی در پیش گیرند. این به دلیل نفوذ آنان در جوامع و بهرهمندی از جایگاه و اعتبار خود در عرصۀ اقتصادی و مالی است [15]. به سخن دیگر اقتصاد اخوان المسلمین بیمار میشود، اما نمیمیرد.
اخوان در سطح اقتصادی از سرمایهگذاریهای خود با مشارکت بازرگانانی که به این گروه وابسته نیستند، محافظت کردهاند تا پول و دارایی خود را در معرض مصادره قرار ندهند [16].
محدودیتهای پیوند اقتصادی اخوان با سرمایۀ جهانیشده
اخوان المسلمین با تقویت تواناییهای مالی خود از طریق سفتهبازی در بورسهای خارجی در نیویورک، لندن و توکیو، افزون بر ایجاد پروژههای بزرگ در خارج از کشور، از سرمایۀ جهانیشده بهره برده است. یکی از برجستهترین بازرگانان اخوانی در نظام سرمایۀ جهانی، یوسف ندا، بنیانگذار بانک التقوی برای معاملات مالی است که ایالات متحدۀ آمریکا آن را حامی تروریسم اعلام کرد [17].
سازمان بینالمللی اخوانالمسلمین برای مدیریت و توسعۀ جریان مالی از طریق سرمایهگذاری در فعالیتهای گوناگون تجاری و مستغلات، پمپاژ پول به شعبههای این سازمان در سراسر جهان و نیز دریافت کمکهای مالی از خیرین و سازمانهای کمککننده، به سیستمهای مالی انعطافپذیر در ایالات متحده آمریکا متکی بود. پس اخوانالمسلمین دیگر یک سازمان صرف نیست، بلکه با شبکههای پیچیدۀ منافع و گروههای جهادی درهمتنیده است که به آنان امکان ایجاد شبکههایی برای انتقال و قاچاق پول میدهد [18].
اقتصاد اخوان با سرمایۀ جهانیشده گره خورده است و محدودیتهایی برای این پیوند وجود دارد که به شرح زیر هستند:
- اقتصاد حلال:
اقتصاد حلال در سالهای اخیر رشد چشمگیری داشته و به یک اقتصاد چند میلیارد دلاری و یک برند برجسته در اروپا و آمریکا تبدیل شده که بازارها و فروشگاههای اختصاصی برای آن ایجاد میشود و مجموعه مراحلی از جمله اخذ مجوز تجارت از مؤسسات فتوای دینی و مراکز اسلامی دارند که بیشتر هیئت مدیرۀ آنها در انحصار اخوان المسلمین است و بر پایۀ گزارشهای شورای «Insiders» در آمریکا، تجارت گوشت حلال سالانه به 2.3 تریلیون دلار میرسد. تجارت حلال به مواد غذایی محدود نمیشود، بلکه دربرگیرندۀ بخشهای دیگری مانند لوازم آرایشی، لوازم خانگی و پزشکی، گردشگری و بخش بانکی میشود و اخوان در عوضِ کنترل بر مؤسساتی که مجوزهای گوشت حلال را در اروپا اعطا میکنند، میلیونها دلار بهدست میآورد. دلاری که برای تأمین مالی سازمان بینالمللی اخوان المسلمین استفاده میشود [19].
مسلمانان در سراسر جهان حدود 243 میلیارد دلار برای بخش پوشاک، مد و طراحی اسلامی هزینه میکنند. این نشاندهندۀ 10.6% از کل هزینههای جهانی در بخش پوشاک است [20] و 231 میلیارد دلار برای رسانهها و 102 میلیارد دلار در بخش گردشگری هزینه شده است [21].
با افزایش تقاضا برای محصولات حلال از سوی مسلمانان و غیرمسلمانان، کارشناسان انتظار دارند که حجم اقتصاد حلال تا سال 2030 به 4.96 تریلیون دلار برسد. شمار محصولات حلال از 16936 محصول در سال 2018 به 20482 محصول در سال 2020 افزایش یافته است. این امر سبب همبستگی و تکامل اقتصاد حلال با تجارت جهانی میشود و به دلیل رشد و گسترش سریع در برابر خطرات بحران اقتصادی مقاومتر میشود [22]. اخوان المسلمین این اقتصاد را شدیدا با نظام اقتصادی و مالی جهانی گره زدهاند.
- شمار فزایندۀ شرکتهای برونمرزی:
این اقدام برای پناه گرفتن زیر نظام اقتصادی جهانی است و این شرکتها بخشی جداییناپذیر از توانایی اخوان برای نهانسازی و انتقال پول در سراسر جهان هستند، زیرا مشخصۀ این شرکتها پیچیدگی است. اخوان به دلیل دور بودن از نظارت [23] بر راهبرد محرمانه بودن، فریب، پنهانکاری، خشونت و فرصتطلبی تکیه کرده و هدف آن ایجاد یک شبکۀ مالی مخفی با داراییهای بین 5 تا 10 میلیارد دلار است. معروفترین آنها، شبکۀ بانکهای برونمرزی در باهاما است؛ بنابر اعلام وزارت خزانهداری آمریکا پس از حوادث 11 سپتامبر 2001، بانک التقوی و بانک بینالمللی آکیدا که در تأمین مالی شماری از گروههای بنیادگرا مشارکت داشتند، مورد بررسی قرار گرفتند. آن گروهها عبارت اند از حماس، جبهۀ نجات اسلامی، گروه اسلامی در الجزایر، گروه النهضه تونس، و القاعده [24].
علیرغم برآوردهای منتشر شده در مورد حجم اقتصاد اخوان المسلمین، تعیین حجم اقتصاد آنها دشوار است، زیرا در زمرۀ اسرار این گروه به شمار رفته که برای دههها پنهان نگه داشتهاند [25].
پیامدهای بحران سرمایۀ جهانی شده بر اقتصاد اخوان
بیگمان، پیامدهای بحرانهای سرمایۀ جهانیشده برای اقتصاد اخوان به واسطۀ مؤسسات و شرکتهای ادغام شده در اقتصاد جهانی وجود دارد. اگرچه اخوان از گردش آزاد پول شرکتهای برونمرزی ناشی از جهانیشدن سود برده است اما متأثر از پیامدهای بحرانهای مالی و اقتصادی هم هست که پیوند نزدیکی با سرمایۀ جهانیشده دارد.
با توجه به اینکه اقتصاد اخوان بخشی از اقتصاد جهانی شده، از بحرانهای سرمایۀ جهانیشده مصون نبوده است و این را میتوان از طریق مؤسسات اقتصادی و مالی اخوان که زیانهای مالی را در آستانۀ سال 2017 ثبت کردهاند، ردیابی کرد. بروز بحرانهای مالی و اقتصادی جهانی که مهمترین آنها، بحران مالی کشورهای جنوب شرق آسیا در سال 1997 و بحران مالی جهانی 2008 است.
بانک التقوی متعلق به اخوان متأثر از پیامدهای بحران مالی در آسیای جنوب شرقی در سالهای 1997 و 1998 قرار گرفت، زیرا سپردهگذاران سپردههایی به ارزش 140 میلیون دلار را از حساب خود برداشت کردند [26].
شرکت الریان برای سرمایهگذاری وجوه اسلامی در سپتامبر 1989، 200 میلیون دلار از سفتهبازیهای نقره در بورس اوراق بهادار لندن را از دست داد [27].
در طول بحران مالی جهانی در سال 2008، بانکهای اسلامی متحمل زیانهای مالی بیشتر از بانکهای معمولی شدند. این امر ناشی از پیامدهای بحران مالی است که به بخشهای اقتصاد واقعی منتقل شد و بانکهای اسلامی نیز از ضعف در مدیریت ریسک و کاهش قابل توجه سودآوری تجاری آسیب دیدند [28].
اقتصاد اخوان از این حیث یکی دیگر از چهرههای لیبرالیسم وحشی نگریسته میشود و نمیتواند فارغ از خدمت به امپریالیسم جهانی به عنوان بالاترین مرحلۀ نظام اقتصادی سرمایهداری عمل کند [29]. اقتصاد اخوان الگویی از بازار نولیبرال نیز بهشمار میرود. اخوان المسلمین به دلیل رویکرد اقتصادیشان، پشتیبانی راهبردی از ایالات متحدۀ آمریکا را دریافت میکند [30].
دلایلی برای متاثر شدن اقتصاد اخوان از بحرانهای سرمایه جهانیشده وجود دارد که مهمترین آنها را میتوان به شرح زیر بیان نمود:
- پیوند ارگانیک ذخایر بانکها و مؤسسات مالی اسلامی با ارزهای جهانیشده مانند دلار و یورو؛ افزون بر تمرکز سپردهها بر این ارزها، تمرکز فعالیت آنها در ایالات متحدۀ آمریکا و کشورهای اتحادیۀ اروپاست که آسیبپذیرترین کشورها در برابر بحرانهای ناشی از جهانیشدن، فاقد تابآوری و سرایت سریع بحرانهای مالی و اقتصادی هستند [31].
- مؤسسات مالی اخوان به ویژه بانکهای اسلامی بر فعالیت مبادلات ارزی تمرکز دارند و از آنجایی که بیشتر بحرانها ناشی از بحرانهای پولی و مالی است، این بانکها به دلیل کاهش مبادلات ارزی بهدلیل دوری از تولید، در معرض بحران قرار گرفتند [32].
- بیشتر سرمایهگذاریها به سمت بازار سهام جهانی هدایت میشود و تولید واقعی در حاشیه قرار دارد [33]. متعاقبا جهانیشدن مالیه، بانکهای اسلامی کشورهای عربی و اسلامی را از طریق انتقال وجوه اسلامی از داخل کشور به خارج به خطر انداخته است. این سستترین ساختارهای اقتصادی است که آنها را با مشکلات مالی مواجه کرده و برای رفع نیازهای خود به استقراض از سازمانهای بینالمللی متوسل شدهاند [34].
- ناتوانی بانکهای اسلامی در چیرگی بر پیامدهای اقتصادی منفی جهانیشدن، از جمله مهار رقابتپذیری آن بانکها در مقایسه با بانکهای متعارف، به خروج سپردهها و انتقال آسان آنها به بازارهای مالی جهانی و بانکهای متعارف بینالمللی انجامیده است [35].
آیندۀ اقتصاد اخوان با توجه به بحرانهایی که اقتصاد جهانی از آن عبور میکند
با وجود بحرانها و چالشهایی که اقتصاد جهانی از آن عبور کرده، اقتصاد اخوان به دلیل نقاط قوت آن از نظر ساختار اقتصادی، شمار منابع مالی و سرمایهگذاریهای گوناگون، از جمله سرمایهگذاریهایی که مانند شرکتهای برونمرزی به دور از نظارت عمل میکنند، نمیتواند کاملا سقوط کند. به گفتۀ کارشناسان، آنچه از ثروت و پول اخوان المسلمین به نظر میرسد چیزی نیست جز پارۀ اندکی از کوه برفی که بیشتر آن در زیر آب نهان شده است [36].
هر چند اقتصاد اخوان متأثر از بحرانهای اقتصاد جهانی قرار گرفته، اما تداوم آن امکانپذیر است و به طور دورهای در معرض بحرانهای بیشتری قرار خواهد گرفت و اقتصاد اخوان به دلیل ماهیت انگلی مانند نظام اقتصاد جهانی دارای پویایی بحران درونی است.
رشد فعالیتهای انگلی، عامل تراژدی و تنگنای سرمایهداری کنونی شناخته میشود، زیرا تبدیل سرمایهداری مولد به سرمایهداری انگلی منجر به کاهش شدید تولیدات کشاورزی و صنعتی در ازای رشد شگفتانگیز سرمایهگذاریها در اقتصاد مجازی شد که به زیانهای انباشته و توهمات میانجامد [37].
نتیجهگیری
اقتصاد اخوان به سبب بحرانهای مؤثر بر اقتصاد جهانی- با وجود منابع مالی گوناگون- از این بحرانها مصون نیست. باری، اقتصاد اخوان به دلیل توانایی در بهرهمندی از جهانیشدن مالیه و بکارگیری فناوریهای مدرن در گردآوری کمکها و سرمایهگذاری مالی نمیتوان در مورد احتمال فروپاشی کامل آن سخن گفت.
اقتصاد اخوان المسلمین در شرایط دیگری ممکن است به سبب بحرانهای دورهای اقتصاد جهانی در معرض افول بیشتری قرار گیرد. بنابراین، برجستهترین دلایل تأثر اقتصاد اخوان از بحرانهای سرمایۀ جهانیشده، چیرگی ثروت بر کار و رانت بر تولید است.
منابع
- بشرى عودة وحسين علي، الدور المالي ليهود مصر 1798-1914 ( الكوفة، مجلة كلية التربية للبنات للعلوم الإنسانية، 2019)، المجلد 13، العدد 24، صفحات متعددة.
- أيمن صالح وجهاد الطويل وإسماعيل حماد، اقتصاد الإخوان.. مصادر التمويل: مشروعات صغيرة وتهريب ومافيا عملة، الوطن، 29 يونيو 2016، پیوند:https://cutt.us/KXqqA
- شعبان بلال، الإخوان في السودان مُزيفون ومنبوذون، جريدة الاتحاد، بتاريخ 15 أغسطس 2021، پیوند :https://cutt.us/qy3fe
- صبري عبد الحفيظ، اقتصاد الإخوان الخفي.. شركات سياحة وأسواق مفتوحة، موقع إيلاف، بتاريخ 11 مايو 2015، پیوند:https://cutt.us/YAIFY
- منير أديب، الإخوان المسلمون ومافيا تهريب المتطرفين، النهار العربي، بتاريخ 27 فبراير 2021، پیوند:https://cutt.us/M7YtZ
- جوزيف ضاهر، الاقتصاد السياسي لحزب الله اللبناني، مراجعة عمر حسن، عرض وترجمة أحمد نبوي، المركز العربي للبحوث والدراسات، بتاريخ 19 مارس 2020، پیوند:https://cutt.us/4FQt0
- محمود عبد العال، الإخوان والليرة التركية: الدين في خدمة الاقتصاد، المركز العربي للبحوث والدراسات، بتاريخ 23 أغسطس 2018، پیوند:https://cutt.us/XRtag
- وائل صالح، الإخوان من خلال وثائقهم.. قراءة في الاستراتيجيتين السياسية والمالية للجماعة، مركز تريندز للبحوث والاستشارات، بتاريخ 9 فبراير 2021، پیوند:https://cutt.us/ACcjD
- حسام تمام، قراءة في سيرة رأس مال الإخوان المسلمين، الأخبار، بتاريخ 23 يوليو 2009، پیوند:https://cutt.us/AJEXv
- حسن مصطفى، رحلة البحث عن مصادر تمويل التنظيمات الإرهابية، موقع حفريات، بتاريخ 24 يناير 2018، پیوند:https://cutt.us/2K0mj
- مصطفى حبوش، لماذا لجأت كتائب القسام لطلب دعمها بعملة البيتكوين المشفرة، وكالة الأناضول، نشر بتاريخ 5 فبراير 2019، پیوند:https://cutt.us/LzTjq
- موقع أريج، مصادر تمويل الإخوان، 31 مارس 2013، پیوند:https://cutt.us/osS3q
- أشرف عبد الحميد، رغم حظر بريطانيا.. لماذا يخصص الإخوان 30% من أموال الجماعة لحماس، موقع العربية، بتاريخ 2 ديسمبر 2021، پیوند:https://cutt.us/Zeslp
- رشا عمار، صراع المال والسلطة.. ما السيناريوهات المرتقبة لاقتصاد الإخوان في ضوء الأزمة الراهنة، مركز تريندز للبحوث والاستشارات، بتاريخ 8 فبراير 2022، پیوند:https://cutt.us/eM7jY
- فهد الشقيران، كمون الإخوان وأحاديث النهايات، أمد للإعلام، بتاريخ 13 فبراير 2023، پیوند :https://cutt.us/YNtBD
- صلاح الدين حسين، شبكات التمويل الإخوانية: من الطرق البدائية إلى أوف شور، موقع حفريات، بتاريخ 29 سبتمبر 2019، پیوند:https://cutt.us/7Vlvt
- محمد الدابولي، اقتصاد الإخوان من شركة البنا إلى مجمعات الشاطر، المرجع: دراسات وأبحاث استشرافية حول الإسلام الحركي، بتاريخ 27 يونيو 2018، پیوند:https://cutt.us/9FmPi
- سارة محمود، استراتيجية الإخوان المسلمين لاختراق المجتمع الأمريكي، المستقبل للأبحاث والدراسات المتقدمة، بتاريخ 16 نوفمبر 2016، پیوند:https://cutt.us/Ce5HY
- ماهر فرغلي، هل يحتكر الإخوان المسلمون اقتصاد الحلال في أوروبا، موقع حفريات، بتاريخ 20 يناير 2019، پیوند:https://cutt.us/sCDz2
- صهيب عبد الرحمن، صناعة الحلال جعلت الدين سوقًا ضخمة لرؤوس الأموال، موقع حفريات، بتاريخ 7 يونيو 2018، پیوند:https://cutt.us/O6rpg
- الجزيرة.. اقتصاد الحلال سيبلغ 7 تريليونات دولار عام 2023 والتمويل التشاركي يتوسع فماذا قال أردوغان؟ بتاريخ 24 نوفمبر 2022، پیوند:https://cutt.us/MIWfp
- موقع TRT عربي، تجاوز حدود المسلمين كيف حقق الاقتصاد الحلال مليارات الدولارات، بتاريخ 8 سبتمبر 2022، پیوند:https://cutt.us/1wJvk
- طارق أبو السعد، من حسن البنا إلى بديع أسرار السراديب الخفية لتمويل جماعة الإخوان، موقع حفريات، بتاريخ 13 يناير 2022، پیوند:https://cutt.us/X08Gd
- ماهر فرغلي، الأوف شور الطريق السري لإخفاء أموال الإخوان، المرجع: دراسات وأبحاث استشرافية حول الإسلام الحركي، بتاريخ 12 فبراير 2019، پیوند:https://cutt.us/t1Pvj
- هند سليمان، دراسة جديدة ترصد روافد تمويل حركة النهضة الإخوانية.. هل تلقت تمويلًا خارجيًا، موقع حفريات، بتاريخ 22 سبتمبر 2022، پیوند:https://cutt.us/btSCe
- برنامج بلا حدود، مصير بنك التقوى وكيف نجح يوسف ندا في مواجهة تهم دعم الإرهاب؟ قناة الجزيرة، بتاريخ 7 نوفمبر 2012، پیوند:https://cutt.us/SpeRs
- هيثم مزاحم، قصة توظيف الأموال الإسلامية في مصر، موقع نيوز عربية، بتاريخ 6 يوليو 2015، پیوند:https://cutt.us/eHNod
- مدحت القريشي وميسون عبدالكريم، المصارف الإسلامية في مواجهة تحديات الأزمة المالية العالمية (بغداد، المجلة العراقية للعلوم الاقتصادية، 2012)، السنة العاشرة، العدد الثاني والثلاثون، ص ص 11-13.
- رشيد العزوزي، سمير أمين من نقد الرأسمالية إلى تعرية الإسلام السياسي.. قراءة في أطروحات المفكر المصري الراحل، كيو بوست، بتاريخ 18 أغسطس 2018، پیوند:https://cutt.us/IhrSl
- أمينة ذكي، باحث مغربي للدستور: الإخوان أثبتوا فشلهم في الوطن العربي، جريدة الدستور، بتاريخ 9 سبتمبر 2021، پیوند:https://cutt.us/WolPo
- ياسر باسردة، الأزمة المالية العالمية وتأثيراتها على البنوك الإسلامية، الملتقى الدولي الثاني بتاريخ 5-6 مايو (الجزائر، معهد العلوم الاقتصادية وعلوم التسيير، 2009)، ص ص 7-9.
- المرجع السابق نفسه.
- أحمد خصاونة، المصارف الإسلامية والعولمة ( الأردن، مجلة جرش للبحوث والدراسات، 2012)، المجلد 14، العدد 2، ص 20.
- محمد عثمان وإيهاب عباس، العولمة الاقتصادية وأثرها على المصارف الإسلامية في السودان: دراسة ميدانية على بعض البنوك بمحلية شندي (ألمانيا، المركز الديمقراطي العربي، 2022)، المجلة الدولية للدراسات الاقتصادية، المجلد 5، العدد 20، ص 85.
- أحمد العجلوني، المصارف الإسلامية والعولمة المالية.. الآثار المتوقعة وكيفية المواجهة من وجهة نظر العاملين في الإدارة العليا في المصارف الإسلامية الأردنية ( السعودية، جامعة الملك عبد العزيز، 2009)، مجلة الملك عبد العزيز، المجلد 22، العدد 2، ص 22.
- ماهر فرغلي، مرجع سابق.
- صحيفة المدينة أون لاين، مقصلة الرأسمالية الطفيلية، بتاريخ 4 يونيو 2010، پیوند:https://cutt.us/yph7K
- أديب نعمة، الاقتصاد والسياسة في دولة لبنان الغنائمية.. موقع الأرض والعمل ورأس المال، وجهات نظر، العدد 5، بتاريخ 25 أكتوبر 2022، پیوند:https://cutt.us/D5Ccg
حسن الرضيع (پژوهشگر اقتصاد بحران و توسعۀ اقتصادی)
مرکز پژوهش و مشاورۀ ترندز