طی پنج سال گذشته، منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا شاهد افزایش دینداری به ویژه در میان جوانان بوده است.
پیامدهای این موضوع در منطقه چیست؟ آیا این علاقه فزاینده به دینداری شخصی با تغییر نظرات در مورد نقش دین در سیاست همراه بوده است؟ آیا این تغییر به معنای احیای اسلام سیاسی در منطقه است؟
از نتایج نظرسنجیهای نمایندگان کشورها در هفتمین دور نظرسنجی بارومتر عرب (بزرگترین نظرسنجی در دسترس عموم از نظرات و نگرش شهروندان در سراسر منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا) بهشدت به نظر میرسد که اسلام سیاسی در راه بازگشت است.
در اکثر کشورهای مورد بررسی، شهروندان جوان و پیر تمایل آشکاری به افزایش نقش دین در سیاست دارند. این اولین باری است که حمایت از اسلام سیاسی از زمان آغاز قیامهای اعراب در سال 2011 به میزان قابل توجهی افزایش یافته است.
اگرچه ممکن است این روند در نظرات ادامه پیدا نکند، اما – در صورت ادامه – میتواند اسلام سیاسی را به اهمیت آن به عنوان یک نیروی سیاسی اصلی در منطقه بازگرداند. علیرغم موفقیت جنبش اسلامگرایان در انتخابات پس از سال 2011، اسلام سیاسی در سراسر منطقه از حمایت چندانی برخوردار نشد.
در دوره 2012-2014، اکثر شرکتکنندگان در نظرسنجی اعتقادی به حضور روحانیون در دولت و دخالت در تصمیمات دولتی ندارند. در اصل، این سؤال تلاش میکند تا بفهمد آیا مردم فکر میکنند که دین باید نقش بیشتری در سیاست، که ایدئولوژی اصلی اسلام سیاسی است، ایفا کند؟
خاطرنشان میشود که تنها در سودان (47 درصد) و یمن (48 درصد) بیش از 4 نفر از هر 10 شهروند گفتهاند که رهبران مذهبی باید این نقش را داشته باشند.در بیشتر موارد، این تصور تا پایان دهه تغییر نکرد. در دوره 2018-2019، تنها در سودان حداقل نیمی از شرکت کنندگان در نظرسنجی گفتند که از نقش رهبران مذهبی در تصمیمات دولت حمایت میکنند.
در مقایسه با نظرسنجی 2012-2014، تنها مورد استثناء مراکش بود که در آن حمایت از نقش رهبران مذهبی در تصمیمات دولت 9 درصد کاهش یافت و در لبنان و عراق به ترتیب 11 و 10 درصد افزایش یافت.
در حال حاضر، احزاب اسلامگرا نسبت به سالهای پس از قیامهای عربی نقش بسیار کمتری در سیاست منطقه دارند. فعالیت اخوان المسلمین اکنون در مصر ممنوع شده است، النهضه در تونس تحت سرکوب قرار دارد و حزب عدالت و توسعه در انتخابات پارلمانی مراکش شکست خورد.
به استثنای لبنان و غزه، سازمانهای اسلامگرا دیگر نقش مهمی در قدرت در سراسر منطقه بازی نمیکنند. آیا این بازگشت اپوزیسیون فرصتهایی برای افزایش تقاضای اسلام سیاسی به ارمغان میآورد؟ از دادههای بارومتر عرب به نظر میرسد که این یک احتمال قوی است.
از سال 2018-2019، حمایت از ایدئولوژی اسلام سیاسی افزایش یافته است. در سالهای 2021-2022، نیمی یا بیشتر از پنج کشور از ده کشور مورد بررسی، از روحانیون برای تأثیرگذاری بر تصمیمهای دولت حمایت کردند و حمایت از این مساله در موریتانی به 77 درصد، در سودان به 62 درصد، در لیبی به 57 درصد و در عراق به 54 درصد رسید.
تنها در تونس (23 درصد)، لبنان (22 درصد) و مصر (20 درصد) کمتر از 4 نفر از هر 10 نفر گفتهاند که روحانیون باید در تصمیمگیریهای دولت نقش داشته باشند.
خاطرنشان میشود که این درصدها نشان دهنده افزایش نسبت به آمار سال 2018-2019 در شش کشور از 9 کشور مورد بررسی است.
این افزایش در لیبی (27 درصد)، سپس اردن (15 درصد)، مراکش (14 درصد) و سودان (10 درصد) بیشترین افزایش را دارد، در حالی که افزایش کمتری در فلسطین (7 درصد) و عراق (6 درصد) رخ داده است. در عین حال، حمایت از نقش سیاسی رهبران مذهبی در هیچ کشوری کم نشده است.
در سه کشور باقیمانده – لبنان، مصر و تونس – کاهش مشارکت در رأیگیری در محدوده خطای نظرسنجی قرار میگیرد و این بدان معناست که هیچ تغییر واقعی در میزان مشارکت در این نظرسنجی صورت نگرفته است. به طور خلاصه، حمایت از نقش دین در سیاست در سراسر منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا واقعاً کاهش نیافته است.
در حالی که جوانان 18 تا 29 ساله در سراسر منطقه به سمت دین بازگشتند، افزایش حمایت از نقش دین در سیاست بیشتر در سراسر جامعه گسترش یافته است. در اکثر کشورها، نظر گروههای سنی مسن و جوانتر در این زمینه به طور متقارن تغییر میکند.
در 6 کشور از 9 کشوری که در دو نظرسنجی اخیر مورد بررسی قرار گرفتهاند، جوانان از نقش بیشتر دین در سیاست حمایت میکنند. جوانان لیبی با 22 درصد بیشتر طرفدار این نظر هستند و پس از آن مراکش با 20 درصد، اردن با 19 درصد، سودان با 10 درصد، فلسطین با 8 درصد و مصر با 6 درصد قرار دارند.
در تونس، عراق و لبنان، تغییر عقاید در حاشیه خطا قرار میگیرد، به این معنی که هیچ تغییر واقعی وجود ندارد.
برای افراد 30 ساله و بالاتر، نتایج نسبتا مشابه بود. افزایش واقعی حمایت از نقش روحانیون در سیاست در لیبی (+32 درصد)، مراکش (+24 درصد)، اردن (+14 درصد)، عراق (+11 درصد)، سودان (+9 درصد) و فلسطین (+7 درصد). در لبنان این افزایش (+3 درصد) و در تونس تفاوتی نداشت، در حالی که در مصر با افت جزئی در حدود (3- درصد) مشاهده شد.
به طور کلی، این نتایج نشان میدهد که حمایت از اسلام سیاسی در حال افزایش است. با این حال، این لزوماً به این معنا نیست که اسلام سیاسی به عنوان یک ایدئولوژی رشد کرده و به یک جنبش مردمی تبدیل خواهد شد، همانطور که قبل از قیامهای عربی چنین بود.
همانطور که در مورد افزایش مشاهده شده در سطوح دینداری در طول پنج سال گذشته، این روند ممکن است در آینده معکوس شود. اما در سالهای اخیر، بهطور کلی، ایده نقش دین در سیاست در ذهن و قلب مردم سراسر منطقه مقبولیت بیشتری پیدا کرده است.
منبع: بارومتر عرب