منطقۀ خودمختار گورنو-بدخشان (GBAO) از راهبردیترین مناطق آسیای مرکزی است که توجه چند قدرت جهانی را به خود جلب کرده است. در چند دهۀ گذشته، رویاروییهایی بین دولت تاجیکستان و مردم محلی این منطقه رخداده است.
GBAO در سالهای گذشته، تنشهای داخلی و درگیریهای خشونتآمیز را به خود دیده است. قتل یک مرد پامیری در نوامبر ۲۰۲۱، به دست نیروهای امنیتی اعتراضات گستردهای را برانگیخت که منجر ارسال نیروهای نظامی کمکی و قطع اینترنت شد.
GBAO بیش از 40 % از خاک تاجیکستان را در برمیگیرد، اما تنها حدود ۲٫۴ % از جمعیت ۹٫۵ میلیونی این کشور در آن زندگی میکنند. این منطقه دارای سابقۀ درگیری بین حکومت محلی، نیروهای امنیتی و دولت مرکزی است. امامعلی رحمان، رئیسجمهور تاجیکستان، در سپتامبر ۲۰۱۸ از GBAO بازدید کرد و از مقامات منطقهای بهخاطر اجازهدادن به ایجاد یک «دولت بیقانون» و اعزام نیروهای امنیتی اضافی به منطقه انتقاد کرد.
امامعلی رحمان پس از اعتراضات ژوئن ۲۰۲۲، ادعا کرد باتوجهبه اینکه تروریستها با حمایت مالی بیگانگان در پی انقلاب هستند، اقدامات نظامی در GBAO ضروری میشود.
سناریوی ژئوپلیتیکی
گورنو-بدخشان منطقهای کوهستانی در شرق تاجیکستان است که با چین و افغانستان هم مرز است. GBAO از شمال با منطقۀ اوش قرقیزستان، از شرق با منطقۀ خودمختار اویغور سینکیانگ چین، از جنوب با ولایت بدخشان در افغانستان، از غرب، شمال غرب و جنوب غربی با دیگر استانهای تاجیکستان هم مرز است.
ژئوپلیتیک GBAO یکی از موضوعات موردتوجه میان قدرتهای منطقهای و جهانی بوده است، زیرا منابع ارزشمندی از جمله مواد معدنی، آب و گاز طبیعی را دارد.
گورنو-بدخشان دارای تاریخ پیچیدهای از دگرگونیهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است که بخشی از آن به دلیل اهمیت راهبردی آن در منطقه است. این منطقه از دیرباز محل تبادل فرهنگی و اقتصادی بوده است و مسیر تجارت جادۀ ابریشم را به هم متصل کرده و نقش یک مرکز تجاری حیاتی میان تمدنهای گوناگون ایفا میکند. با وجود این، چشمانداز اجتماعی-اقتصادی GBAO امروزه با رودررو شدن با مشکلات سیاسی و اقتصادی متعدد تحتتأثیر قرار گرفته است.
اشغال افغانستان از سوی شوروی به طور قابلتوجهی بر گورنو-بدخشان که با شمال افغانستان هممرز است، تأثیر گذاشت. گورنو-بدخشان در دورۀ اتحاد جماهیر شوروی یک منطقه بسته بود که شدیداً مقامات مرزی دو طرف از آن محافظت میکردند. این موضوع منجر به گسست پیوند این منطقه با خارج و حتی با دیگر استانهای تاجیکستان شد.
گورنو-بدخشان حتی پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی دچار بیثباتی سیاسی و مشکلات اقتصادی شد، زیرا این منطقه به دلیل تبدیلشدن به کانون قاچاق مواد مخدر، افراطگرایی مذهبی و تروریسم بدنام شد. موقعیت جغرافیایی GBAO با مرزهای مشترک با چین و افغانستان، آن را به یک مسیر بالقوه ترانزیت مواد مخدر و دیگر فعالیتهای غیرقانونی تبدیل کرده است. افزون بر این، چند گروه شبهنظامی در همسایه افغانستان نگرانیهایی را در مورد امنیت منطقه دامن زدند.
تنشهای ژئوپلیتیکی در سالهای اخیر در منطقه افزایشیافته است و چین و روسیه برای نفوذ با یکدیگر رقابت میکنند. چین فعالانه در زیرساختهای GBAO سرمایهگذاری کرده است؛ از جمله ساخت یک بزرگراه که پاکستان و افغانستان را از طریق گورنو-بدخشان به هم متصل میکند. این مسیر پیشنهادی به چین دسترسی سریعتری به آسیای مرکزی، خاورمیانه و اروپا میدهد و مزایای اقتصادی قابلتوجهی را به همراه خواهد داشت.
مقامات تاجیکستان در اکتبر ۲۰۲۱، اعلام کردند چین یک پایگاه نظامی در GBAO خواهد ساخت، اما این پایگاه متعلق به نیروهای امنیتی تاجیکستان خواهد بود و همۀ تجهیزات و ماشینآلات وارداتی از چین به تاجیکستان در جریان ساخت این پایگاه از پرداخت عوارض گمرکی معاف هستند.
پایگاه نظامی در GBAO به دلیل گرایش پکن به کنترل منطقۀ هم مرز با منطقه خودمختار اویغور سینکیانگ و حفظ منافع خود در تاجیکستان است. چین در سینکیانگ، با جنبش استقلالخواهی اویغورها و تروریسم محلی مبارزه میکند، زیرا این منطقه جایگاهی راهبردی در «ابتکار کمربند و جاده» دارد.
درعینحال، روسیه از طریق سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO)، یک اتحاد نظامی متشکل از روسیه و چند کشور آسیای مرکزی، از جمله تاجیکستان، تسلط خود را در منطقه حفظ کرده است. CSTO برای روسیه جهت حفظ منافع راهبردی در آسیای مرکزی، از جمله نظارت بر گروههای شبهنظامی و انجام تمرینهای نظامی مشترک ضروری است.
راهبرد حکومت تاجیکستان در GBAO
تاجیکستان یک راهبرد پیچیده و در حال دگرگونی در گورنو-بدخشان دارد. این منطقه در چند دهۀ گذشته منبع ناآرامی سیاسی و خشونت بوده است، از جمله جنگ داخلی از سال ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۷. دولت در سالهای اخیر رویکرد متفاوتتری نسبت به این منطقه اتخاذ کرده است و آن ایجاد تعادل بین نگرانیهای امنیتی و توسعۀ اقتصادی و ثبات سیاسی منطقه است.
یکی از اجزای مهم راهبرد تاجیکستان در GBAO افزایش تدابیر امنیتی است. دولت بهتازگی سرمایهگذاری زیادی برای بهبود حضور نظامی و پلیسی خود در منطقه انجام داده و به تحدید قدرت و نفوذ جنگسالاران محلی و دیگر گروههای مسلح تمرکز کرده است. افزون بر این، تاجیکستان امنیت فرامرزی را با کشورهای همسایه، بهویژه افغانستان که مرز طولانی و صعبالعبوری با گورنو-بدخشان دارد، بهبود بخشیده است.
افزون بر این، تاجیکستان با ترویج توسعۀ اقتصادی و مشارکت سیاسی بیشتر در پی حل بنیادین علل بیثباتی در منطقه بوده است. دولت در پروژههای زیربنایی مانند جاده و پل سرمایهگذاری کرده است تا گورنو-بدخشان را به دیگر نقاط کشور متصل و فعالیتهای اقتصادی قابلتوجهی را تسهیل کند. دولت سرمایهگذاری خصوصی در منطقه را تشویق کرده است، بهویژه در بخش معدن و انرژی که ظرفیت ایجاد اشتغال و درآمد قابلتوجهی را دارد.
افزون بر توسعۀ اقتصادی، تاجیکستان همچنین در پی تقویت مشارکت سیاسی در گورنو-بدخشان بوده است. این شامل توانمندسازی ساختارهای حکومت محلی و افزایش نمایندگی گروههای اقلیت در سیاستگذاری ملی است. برای نمونه، دولت یک منطقۀ سیاسی جداگانه برای گورنو-بدخشان در مجلس ملی ایجاد کرده است تا به این منطقه نفوذ بیشتری در تصمیمگیریهای ملی بدهد.
عموماً، راهبرد دولت تاجیکستان در گورنو-بدخشان نشاندهندۀ یک شناخت عملگرایانه از پویایی پیچیده و در حال تغییر در منطقه است. هرچند افزایش امنیت همچنان یک اولویت کلیدی است.
اعتراض در ماه می ۲۰۲۲ در GBAO راهبرد دوشنبه در قبال این منطقه نمایان ساخت: دولت دست به دستگیریهای خودسرانه، شکنجه و ارعاب برای کنترل مردم زد.
GBAO موطن زندگی مردم پامیری است. پامیریها یک گروه قومی متمایز هستند که دولت تاجیکستان مدتها آنها را به حاشیه رانده است. جمعیت پامیری از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، در برابر کوششهای دولت مرکزی برای کنترل منطقه مقاومت کردهاند. دولت تاجیکستان در واکنش به این مقاومت به طور فزاینده به سرکوب و خشونت روی آورده است.
یکی از شگردهای دولت تاجیکستان در گورنو-بدخشان، دستگیریهای خودسرانه است. دولت بیشتر مردم پامیری را بدون هیچ مدرکی دال بر تخلف بازداشت میکند و آنان را مورد شکنجه و بدرفتاری قرار میدهد.
یکی دیگر از شگردهای دولت تاجیکستان در گورنو بدخشان، ارعاب است. فعالان حقوق بشر و روزنامهنگارانی که از نقض حقوق بشر از سوی دولت در منطقه گزارش میدهند، اغلب از سوی مقامات دولتی مورد آزار و اذیت و تهدید قرار میگیرند. این نوع ارعاب سبب فراگیری ترس پامیریها از انتقامجویی دولت در صورت انتقاد شده است.
سرکوب دولت تاجیکستان در گورنو بدخشان تأثیر مخربی بر جمعیت پامیری داشته است. بسیاری برای پرهیز از دستگیری، شکنجه و بدرفتاری مجبور به ترک منطقه شدهاند. کسانی که باقی میمانند با آزار و تهدید دائمی مواجه میشوند و وادار میشوند در فضای رعبآور و عدماطمینان زندگی کنند.
اقتصاد گورنو بدخشان
سطح بالای فقر، فرصتهای اقتصادی محدود و توسعهنیافتگی از ویژگیهای اقتصاد این منطقه است. این منطقه از نظر منابع طبیعی غنی، اما اقتصاد آن به کشاورزی و معدن وابسته است.
بخش کشاورزی منبع اصلی امرارمعاش مردم گورنو-بدخشان است. این منطقه دارای آبوهوای مساعدی برای پرورش میوه و سبزی است و روشهای کشاورزی سنتی برای سدهها مورداستفاده قرار گرفته است. بخش کشاورزی با وجود ظرفیت بالایی که دارد به دلیل نبود شیوۀ کشاورزی مدرن و زیرساختهای ناکافی محدود شده است. کشاورزان از کاردستی و ابزار سنتی برای کشاورزی استفاده میکنند که منجر به بهرهوری پایین و کیفیت پایین محصولات میشود. نبود دستگاههای آبیاری، دسترسی به بازار و تسهیلات فراوری رشد کشاورزی را محدودتر میکند.
یکی دیگر از عوامل مهم در اقتصاد گورنو-بدخشان معدن است. این منطقه سرشار از منابع طبیعی مانند طلا، نقره و سرب است که بهصورت تجاری استخراج شده است اما صنعت معدن گرفتار فساد، تخریب محیطزیست و شرایط بد برای کارگران است. نبود نظارت منظم و ساختارهای حاکمیتی ضعیف به بهرهبرداری از منابع طبیعی بدون توجه به پیامدهای بلندمدت انجامیده است.
گردشگری با زیباییهای طبیعی خیرهکننده و میراثفرهنگی غنی، بخش روبهرشدی در گورنو بدخشان است اما کمبود زیرساخت، حملونقل و ارتقای منطقه بهعنوان یک مقصد گردشگری مانع رشد بالقوه آن میشود. ناامنی و بیثباتی سیاسی در این منطقه بخش گردشگری را تهدید میکند.
دولت تاجیکستان چند برنامۀ توسعه برای تقویت اقتصاد بدخشان آغازیده است. هدف دولت بهبود زیرساختهای منطقه از جمله راهها و شبکههای حملونقل است. کشاورزی و گردشگری نیز با سرمایهگذاری در شیوۀ کشاورزی مدرن و ترویج گردشگری فرهنگی از بخشهای درحالتوسعه هستند.
اقتصاد گورنو-بدخشان با چالشهای مهمی از جمله فرصتهای اقتصادی محدود، زیرساختهای ضعیف و بیثباتی سیاسی مواجه است. ظرفیت این منطقه برای کشاورزی، معدن و گردشگری دستنخورده باقیمانده است و توسعۀ آن نیازمند سرمایهگذاری در فناوری، زیرساختها و حکمرانی خوب است.
نتیجهگیری
اگرچه گورنو-بدخشان که یکی از راهبردیترین مناطق آسیای مرکزی است و گنجاندن آن در تجارت بینالمللی و سرمایهگذاری در زیرساختها میتواند به توسعۀ اجتماعی-اقتصادی آن و افزایش و استانداردهای زندگی بینجامد اما GBAO ممکن است به دلیل محدودیتهای مستمر دولت و نیز هویت مردم پامیری با بحران داخلی مواجه شود.
تبلیغات جهادی و فعالیتهای سازمانهای تروریستی بینالمللی مانند داعش یا تحریک طالبان تاجیکستان ممکن است از ناامیدی و سرخوردگی مردم GBAO سوءاستفاده کنند و شبهنظامیان را برای انجام حملات ضد کارکنان نظامی دولت یا غیرنظامیان استخدام کنند؛ بهویژه اینکه این منطقه هممرز با افغانستان و سینکیانگ است.
منبع: SpecialEurasia