روزنامه لو موند فرانسه در گزارشی به ریشههای شکلگیری جنبش جهاد اسلامی فلسطین، اختلافات این جنبش با حماس و استراتژی رژیم صهیونیستی در مواجهه با این دو جنبش پرداخت و نوشت:
جمعه 5 اوت، در اواسط بعد از ظهر، ارتش اسرائیل به نوار غزه حمله کرد و ساختمانی را در یک محله مسکونی، درست در مرکز شهر هدف قرار داد. در این حملات و بمبارانهای شبانه، تیسیر الجعبری، فرمانده گردانهای قدس، شاخه مسلح جهاد اسلامی فلسطین، جنبشی که منطقه تحت کنترل فلسطینیها را در امتداد با حماس کنترل میکند، کشته شد.
لیلا سیورات، دانشمند علوم سیاسی، محقق در مرکز عربی و مطالعات سیاسی (مرکز عربی برای تحقیقات و مطالعات سیاسی) و دستیار در مرکز تحقیقات جامعهشناسی و پژوهشهای حقوقی (مرکز تحقیقات جامعهشناختی حقوق و نهادهای کیفری)، به منشأ این جنبش و رابطه آن با حماس پرداخته است.
جنبش جهاد اسلامی فلسطین با چه هدفی تأسیس شد؟
جهاد اسلامی در اواخر دهه 1970 توسط فتحی شقاقی، فلسطینی که در ابتدا به سازمان اخوان المسلمین نزدیک بود، تأسیس شد، اما به تدریج با انتقاد از عدم تعهد سازمان اخوان المسلیمن به مبارزات آزادیبخش ملی، از آن فاصله گرفت. وی همچنین منتقد سازمان آزادیبخش فلسطین (ساف) به دلیل رویکرد سکولاریستی آن بود. جنبش جهاد اسلامی فلسطین که از ابتدا به عنوان راه سوم در نظر گرفته شد، در تقابل با این دو جنبش تأسیس شد.
جهاد اسلامی در هسته خود از اعضای سابق اخوان المسلمین و ائتلاف فتح (حزب محمود عباس، رئیس تشکیلات خودگردان فلسطین) تشکیل شده است. این جنبش طرفدار استقرار یک اسلام فلسطینی است که هم میهن پرستانه و هم انقلابی باشد.
به طور گستردهتر، پیشنهاد سیاسی آن مطابق با فضای منطقهای است که بعثیسم و پانعربیسم را بیاعتبار میکند، که با مداخله سوریه علیه سازمان آزادیبخش فلسطین در لبنان در سال 1976 تشدید شد. عامل دیگر ظهور این جنبش، دوران انقلاب اسلامی در ایران بود که به تزهای ضد استعماری فتحی شقاقی دامن زد و ایده او را مبنی بر توسعه گزینه دیگری برای آزادسازی سرزمینهای اشغال شده توسط اسرائیل تقویت کرد.
دو رگه ایدئولوژیک این جنبش، که هم سنی است و هم به شدت از تشیع الهام گرفته است، باعث شد که از فتح و حماس فاصله بگیرد و بی طرفی خود را ترویج کند و تا حد امکان برای اتحاد صفوف فلسطینی تلاش کند.
رابطه جهاد اسلامی فلسطین و حماس چگونه است؟
در اوایل سال 2006، جهاد اسلامی از حماس به دلیل مشارکت در انتخابات پارلمانی فلسطین و حضور در نهادهای تشکیلات خودگردان فلسطین انتقاد کرد. بر خلاف حماس، جنبش جهاد اسلامی تمایلی به اعمال قدرت سیاسی ندارد. در سال 2007، تسلط حماس بر نوار غزه باعث شد که حماس به دنبال تحکیم آتش بس خود با اسرائیل باشد. این وضعیت کنترل بیشتری بر سایر جناحهایی که میخواستند با اسراییل مقابله نظامی کنند به ویژه جنبش جهاد اسلامی، فراهم کرد.
بسته به شرایط، حماس کم و بیش این کنترل را تحمیل کرده است. با این حال حماس اغلب به جهاد اسلامی اجازه فعالیت داده یا حتی در بعضی از شرایط با آن متحد شده است. بعنوان مثال در اوت 2011 چندین راکت توسط گردانهای قدس (شاخه نظامی جنبش جهاد اسلامی فلسطین) و گردانهای قسام (شاخه نظامی حماس) به سمت شهرهای جنوب اسرائیل شلیک شد. این دو سازمان نظامی در واکنش به ترور یکی از رهبران کمیتههای مقاومت مردمی با صدور بیانیهای از بمباران شهرک اوفاکیم خبر دادند.
با این حال جنبش جهاد اسلامی میتواند برای حماس مشکل ساز باشد، زیرا تهدید برای اعتبار حماس به حساب میآید. این رقابت به ویژه در جریان تجاوز اسرائیل در نوامبر 2012 مشهود بود. جنبش جهاد اسلامی ابتدا موشکی با برد 70 کیلومتر به سمت تلآویو شلیک کرد که بلافاصله شلیک دیگری از گردانهای قسام حماس انجام شد. اما این رقابت مانع هماهنگی بین این دو جنبش نمیشود، که اغلب در هنگام امضای آتشبس که بر پیروزی همه جناحهای مقاومت تاکید میکند، همبستگی خود را نشان میدهند. علاوه بر این، از سال 2018، همه جناحهای مسلح در یک اتاق مشترک عملیات نظامی فلسطینی عضو شدهاند.
رابطه جنبش جهاد اسلامی فلسطین با تشکیلات خودگردان چگونه است؟
جهاد اسلامی نهادهای تشکیلات خودگردان فلسطین را که وارد هماهنگی امنیتی با اسرائیل شدهاند را به رسمیت نمیشناسد. در عوض، مانند حماس به دنبال پیوستن به ساف (سازمان آزادی بخش فلسطین) و فعال کردن مجدد آن ساختار بر مبنایی جدید است.
استراتژی اسرائیل در قبال این دو جنبش چیست؟
اسرائیل مدتهاست که حماس را مسئول موشکهایی میداند که توسط گروههای دیگر از نوار غزه شلیک میشوند. به همین خاطر جنگندههای اسرائیلی در پاسخ به اقدامات دیگر گروهها به ویژه جنبش جهاد اسلامی، مقر گردانهای قسام را قرار میدهند. اسرائیل مرتباً از فاصله میان این دو جنبش بهره برداری کرده است بعنوان مثال با ترور رهبران جهاد اسلامی (در سال 2011 و 2019 و 2023) برای آزمایش واکنش حماس سوء استفاده کرده است.
با اینحال به نظر میرسد این روند تغییر پیدا کرده است. تجاوز اخیر اسرائیل تحول قابل توجهی را نشان میدهد، به صورتی که اسرائیل، حماس را مسئول 500 موشک شلیک شده طی سه روز نبرد ندانست و هرگز مقرهای این جنبش را هدف قرار نداد. احتمالا این تساهل نسبی بخشی از استراتژی تجدید تقسیم صفوف مقاومت توسط اسرائیل پس از نبرد «سیف القدس» باشد. در سال 2021، ظهور یک جبهه مشترک توسط همه جناحهای فلسطینی در نبرد سیف القدس، ضربهای موثری به اسرائیل بود.
اسرائیل با نام بردن از جهاد اسلامی به صورت رسمی، به عنوان دشمن اصلی و درخواست از حماس برای انتخاب بین «تروریستهای جهاد اسلامی» و غیرنظامیان غزه، تلاش کرد تا جبهه مشترکی را که در این نبرد به وجود آمد را تضعیف کند. اگرچه هنوز خیلی زود است که بگوییم این استراتژی تفرقه افکنانه چقدر موثر خواهد بود.
واقعیت این است که این تجاوز اخیر اسرائیل بار دیگر حماس را در موقعیت دشواری قرار داده است. حماس که متعهد به برقراری آتش بس است، مشروعیت خود را به عنوان یک جنبش مقاومت تا حدودی خدشهدار شده، میبیند.
آیا جنبش جهاد اسلامی فلسطین مورد حمایت مردم غزه است؟
جنبش جهاد اسلامی فلسطین از سطح بسیار بالایی از محبوبیت در میان جمعیت فلسطین برخوردار است، این جنبش نه در غزه و در کرانه باختری همانند حماس از تنزل وجهه خود، رنج نمیبرد.
آیا جهاد اسلامی فلسطین در منطقه متحدانی دارد؟
جهاد اسلامی از ایران کمکهای اقتصادی و نظامی قابل توجهی دریافت میکند. این جنبش برخلاف حماس، پس از قیام سوریه در سال 2011، دفاتر خود در دمشق را نبست. همچنین از حزب الله به دلیل دخالتش در جنگ در سوریه انتقاد نکرد. با تمام این اوصاف، جهاد اسلامی را نمیتوان نیروی «نیابتی» ایران دانست. این جنبش در سالهای اخیر استقلال خود را از تهران در چند موضوع نشان داده است.
مثلاً در مورد جنگ یمن چنین است: در حالی که ایران از جهاد اسلامی خواسته بود تا خود را با مواضع آنها هماهنگ کند، رهبران آن نپذیرفتند – که به قیمت کاهش حمایت اقتصادی جمهوری اسلامی ایران از آنها تمام شد. جنبش جهاد اسلامی مشتاق نشان دادن خودمختاری و عدم مداخله در امور داخلی کشورهای دیگر است.
همچنین اگرچه که جنبش جهاد اسلامی از نظر ایدئولوژیک به ایران نزدیک است، با این حال بر سنی بودن سازمان خود تأکید دارد. در حالی که برخی منابع به گرویدن اعضای آن به تشیع اشاره میکنند، رهبران آن مرتباً به روشن کردن مسائل میپردازند: یک شیعه نمیتواند رسماً بخشی از سازمانی باشد که سنی است، حتی اگر پیوندهایی در این زمینه وجود داشته باشند.
منبع: روزنامه لو موند