بشار اسد، رئیسجمهور سوریه، بهتدریج در حال بازگشت به جامعۀ بینالمللی است که بهتازگی با تصمیم اتحادیه عرب جهت استقبال از او در نشست می 2023، آغاز شده است. گامهای آزمایشی ترکیه برای عادیسازی با سوریه توجه رسانهها را به خود جلب کرده است که عمدتاً بر پیامدهای ژئوپلیتیک منطقهای، بازگرداندن پناهجویان و پایان بالقوه اشغال نظامی بخشهای گستردهای از شمال سوریه متمرکز شده است.
یکی از مهمترین موضوعاتی که کوششهای ترکیه برای احیا روابط را تحتتأثیر قرار میگیرد، بحران آب در سوریه است که توجه اندکی به آن شده است: دسترسی روبهکاهش سوریه به آب شیرین فرات. ترکیه به طور فزاینده این آب را برای مصارف خانگی و برای اعمال فشار سیاسی بر نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) متحد ایالات متحده استفاده میکند. اقدامات ترکیه همراه با اثرات حاد فزایندۀ تغییرات اقلیمی در حوضۀ رودخانه دجله-فرات، سبب خشکسالی بیسابقهای در سوریه شده است. کاهش منابع آب تهدیدی برای تشدید ناامنی غذایی در سوریه است که میتواند به موج جدیدی از پناهجویان بینجامد. تأثیرات این بحران در شمال شرق کشور متمرکز است، جایی که نیروهای دموکراتیک سوریه هزاران جنگجوی داعش را بازداشت میکنند و به طور منظم با نیروهای آمریکایی عملیات ضدتروریستی انجام میدهند. بنابراین، بحران کمبود آب اثرات مستقیمی بر اهداف امنیتی ایالات متحده در منطقه دارد.
اشتراک آب و بحران آب در سوریه احتمالاً نقطۀ اصلی اختلاف بین ترکیه و سوریه به همراه پیامدهای انسانی و امنیتی گستردۀ آن است. ثبات منطقه تا حدی به دسترسی به آب در آینده بستگی دارد.
اختلافات آبی دجله-فرات
دجله و فرات هر دو از ترکیه آغاز شده و از سوریه و عراق میگذرد. ترکیه بیش از 98 % از آب فرات و حدود 50 % از دجله را تأمین میکند که 40 % آن به عراق و 10 % به ایران میرسد. دجله، فرات و شاخههای آنها با هم منابع آبی حدود 90 میلیون نفر هستند. این آبراه برای عراق و سوریه حیاتی است، زیرا حدود 80 % از جمعیت آنها با تنش آبی زیاد یا بسیار زیاد زندگی میکنند. دجله-فرات بیش از نیمی از منابع آبی این کشورها را تأمین میکند. مرکز کشاورزی سوریه، شمال شرقی این کشور، شدیداً به رودخانۀ فرات وابسته است و مجموعهای از سدهای برقآبی در امتداد فرات، برق میلیونها سوری را تأمین میکند. ترکیه از هر دو آبراه بهعنوان منبع انرژی آبی استفاده میکند.
12 سال جنگ داخلی بخش کشاورزی سوریه را نابود کرده است. مطالعۀ سازمان ملل در سال 2021 نشان میدهد برداشت گندم، اصلیترین غلات سوریه، به یکچهارم سطح پیش از جنگ رسیده است؛ یعنی از 4.1 میلیون تن در سال به 1.05 میلیون تن. این موضوع پیامدهای آشکاری برای امنیت غذایی در سراسر کشور دارد. سوریه این کمبود را تا حدی از طریق افزایش واردات گندم از روسیه جبران کرد، هرچند افزایش بهرهوری در سال 2023 برخی از نگرانیها را در کوتاهمدت کاهش داده است. چالشهای تقسیم آب بین ترکیه و سوریه کلید حل این کاهش است: سدهای ترکیه در بالادست فرات، ورودی آب رودخانه به سوریه را تا 40 % کاهش داده است؛ یعنی از 500 مترمکعب در ثانیه به 300 مترمکعب در ثانیه. ترکیه در مناطق کردنشین سوریه به استفاده از سدهای خود جهت ایجاد سیل متهم شده است.
تنش بین آنکارا و دمشق بر سر اشتراک آب فرات به پیش از جنگ داخلی بازمیگردد، اما پویایی منحصربهفرد تنش آبی، این اختلاف را تشدید کرده است. ازآنجاییکه نیروهای سوریه دموکراتیک به رهبری کردها در سالهای 2014 تا 2019 بهتدریج کنترل شمال شرق سوریه را از دست داعش خارج کردند، آنکارا نگران شد مرزهای جنوبی آن تحت تسلط این گروهها قرار گیرد، چراکه ترکیه آنها را متحد حزب کارگران کردستان (PKK) میداند و ترکیه، آمریکا و دیگران پکک را یک سازمان تروریستی اعلام کردهاند. ترکیه جهت تضعیف پکک، مجموعهای از حملات را به شمال سوریه آغاز کرد که آخرین آن عملیات چشمۀ صلح در سال 2019 بود. این عملیات سبب شد شبهنظامیان همسو با ترکیه ایستگاه آب العوک را کنترل میکنند که آب آشامیدنی سالم را برای حدود نیممیلیون سوری تأمین میکند. شبهنظامیان در تلاشی عامدانه برای اعمال فشار بر گروه متحد ایالات متحده جریان آب به قلمرو تحت کنترل نیروهای SDF را قطع کردند. این تاکتیک دقیقاً نشاندهندة کوششهای ترکیه برای کنترل کردها در شمال مرز است، جایی که پروژههای سدسازی شهرها و شهرهای کردنشین را زیر آب برده و ساکنان آن را آواره کرده است.
اختلافات بر سر اشتراک آب پیامدهای آشکاری در خارج از شمال شرق سوریه دارد. تولیدات کشاورزی، امنیت غذایی و دسترسی به آب آشامیدنی این کشور همگی به جریان مداوم نظام رودخانۀ دجله-فرات بستگی دارد. شمال شرق سوریه برای مدت طولانی قطب کشاورزی این کشور بوده است که به دلیل دسترسی محدود به آب این جایگاه از بین رفته است. کنترل ترکیه بر سرچشمههای این رودخانه اهرم فشاری بر همسایۀ جنوبی این کشور است که بارها از ترکیه خواسته است تا سطح آب رودخانۀ فرات را به پیش از جنگ بازگرداند.
آمادهشدن برای آینده
تأثیر تغییرات اقلیمی بر حوضۀ رودخانۀ دجله-فرات به دلیل تأثیر فعالیتهای انسانی کمرنگ شده است. سدهای برقآبی و «بهرهبرداری افراطی» از منابع آب شیرین برای کشاورزی فشرده، همگی تأثیر مخربی بر پایداری بلندمدت منابع آبی در منطقه و نیز بحران آب در سوریه داشتهاند.
این اثرات بهویژه در سوریه ویرانگرتر بوده است. بیش از 90 % مردم در مناطق روستایی و شهری پیش از سال 2010 به آب سالم در سوریه دسترسی داشتند اما اکنون در سال 2021، نیمی از تأسیسات آب و فاضلاب در اثر جنگ یا عدم تعمیر و نگهداری ازکارافتادهاند.
مردم سوریه همچنین نمیتوانند برای تأمین نیازهای امنیت غذایی خود به سازمانهای خارجی تکیه کنند. بر پایۀ برنامۀ جهانی غذا (WFP)، بیش از نیمی از جمعیت سوریه از ناامنی غذایی آسیب میبینند و این بالاترین سطح گزارش شده از زمان آغاز جنگ در سال 2011 است. در همین حال، سازمانهایی مانند سازمان ملل روزافزون قادر به ارائه کمکهای کافی برای کاهش این مشکل نیستند. بحران انسانی، هم به دلیل کمبود بودجه و هم به دلیل چالشهای جدید برای فرستادن کمکهای فرامرزی به مناطق تحت کنترل مخالفان تشدید شده است. WFP به دلیل جنگ در اوکراین و شکست زنجیرۀ تأمین، وادار شده است اندازه جیرۀ غذایی خود را بهتدریج کاهش دهد. سوریها در سراسر کشور اکنون با گرسنگی دستوپنجه نرم میکنند. کشاورزان محلی استان حسکه در سال 2021 بیش از 90 % از محصول خود را به دلیل خشکسالی از دست دادند. کشاورزان در برخی از نقاط کشور به دلیل کمبود علوفه وادار به فروش دامهای خود شدهاند و در شمال، آسیب به نظامهای آب و فاضلاب منجر به همهگیری مرگبار بیماری شده است.
اثرات تغییرات اقلیمی احتمالاً از نظر فراوانی و شدت افزایش خواهد یافت و از خشکسالی در بلندمدت و بارندگیهای نامنظم کمابیش اطمینان وجود دارد. تغییرات اقلیمی حفظ معیشت کشاورزان را بیشازپیش تهدید میکند و احتمالاً شهرنشینی و مهاجرت را تسریع خواهد کرد. این خطرات بهویژه در عراق و سوریه که جمعیت بسیاری از کشاورزان کوچک و کارگران کشاورز را دارند، شدیدتر است. تولید محصولات زراعی در هر دو کشور روش غالب کسب درآمد است و افزایش نرخ شهرنشینی به نوبه خود بر نظامهای آبی شهرها فشار وارد میسازد.
با نگاهی به آینده، کشورهای ساحلی در امتداد دجله-فرات دارای مجموعهای متنوع از قابلیتها و چالشها هستند. سوریه و عراق فاقد زیرساختهای حیاتی آب هستند و ساختوساز در نظامهای آبیاری و تصفیه فاضلاب ضروری است. درحالیکه کشورهای عربی اسد را به آغوش بازمیگردانند، کمککنندگان از حاشیۀ خلیجفارس و دیگر سازمانهای بینالمللی فرصتی برای پشتیبانی از این تعمیرات و پروژههای ساختوساز حیاتی میتوانند داشته باشند.
منبع: New Lines Institute