هاکان فیدان، رئیس سابق سرویس اطلاعاتی ترکیه موسوم به میت ماه گذشته برای اولین بار از زمان تصدی وزارت امور خارجه در ژوئن به عراق سفر کرد. این سفر سه روزه جامعترین سفر دیپلماتیک ترکیه به همسایه خود (عراق) در چند دهه اخیر بود. فیدان در جریان این سفر با تعداد زیادی از رجال سیاسی بغداد و اربیل دیدار کرد. به دنبال دیدار فیدان با سران حشدالشعبی و دیگر چهرههای سیاسی نزدیک به ایران، ماهیت روابط ترکیه با حشد الشعبی عراق، یکی از اصلیترین مباحث شکل گرفته در پی این سفر بود.
موضوعات بلندمدت مانند امنیت آبی، پروژههای توسعه و تجارت، و مبارزه با حزب کارگران کردستان (پکک) – سازمانی که در لیست سیاه انگلیس، ترکیه و ایالات متحده آمریکا قرار گرفته است و بعنوان یک سازمان تروریستی شناخته میشود – در دستور کار قرار گرفتند. با توجه به اینکه این موضوعات بر مذاکرات غالب بودند، ترکیه به وضوح مواضع و اولویتهای سنتی خود را در برابر عراق حفظ کرد است. با این حال، دیدارهای فیدان با بازیگران سیاسی عراقی مورد حمایت ایران نشان از یک تغییر بالقوه در رویکرد آنکارا داشت. سفر فیدان به تهران در اوایل سپتامبر، اندکی پس از اقامت وی در عراق، بر این پویایی تاکید دارد.
گامهای غیر منتظره
فیدان در نقش سابق خود به عنوان رئیس سازمان اطلاعات ملی ترکیه بین سالهای 2010 تا 2023، مرتباً با رهبران سیاسی عراق ملاقات میکرد. اما سفر 22 تا 24 آگوست او به عراق به عنوان وزیر امور خارجه با توجه به دیدارهایش با بازیگران ارشد عراقی مورد حمایت ایران به ویژه هادی العامری، رئیس ائتلاف فتح و نوری المالکی، نخست وزیر سابق عراق (2014-2006) برجسته بود.
شگفتآورتر اینکه فیدان با شخصیتهای ارشد یگانهای بسیج مردمی (حشد الشعبی)، سازمانی که دهها گروه مسلح را در زیر پرچم خود دارد، ملاقات کرد. این درحالی است که تنش میان آنکارا با حشد الشعبی پدیده غالب سالهای گذشته بوده است.
ترکیه خشم مجموعهای از بازیگران عراقی را به خاطر عملیات نظامی و ایجاد پایگاههایی در شمال عراق برای مبارزه با پکک برانگیخته است. حشد الشعبی و متحدانش از جمله مهمترین منتقدان آنچه به عنوان نقض حاکمیت عراق تلقی میشود، بودهاند. پایگاههای نظامی ترکیه در آن مناطق چندین بار هدف حملات راکتی قرار گرفتند.
قیس الخزعلی، فرمانده عصائب اهل الحق عراق، در سال 2021 گفت؛ در برابر تهاجم ترکیه به خاک عراق، دست به اسلحه خواهیم برد.
خصومت از جانب هر دو طرف تشدید شده است. بر اساس گزارشها، آنکارا حملاتی را به پایگاههای حشد الشعبی و گروههای وابسته به آن انجام داده است. ترکیه همچنین نگران پیوندهای حشد الشعبی با رقیب منطقهای خود یعنی ایران است. رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه در سال 2017 مدعی شد: «متاسفانه ایران نیز یک سازمان تروریستی {حشد الشعبی} در عراق دارد».
بنابراین، دیدارهای فیدان با شخصیتهای ارشد حشد الشعبی نشان دهنده تغییر رویکرد ترکیه نسبت به این سازمان با تاکید بر دیپلماسی است. وزیر امور خارجه ترکیه در این سفر با فالح الفیاض، رئیس حشد الشعبی و الخزعلی دیدار کرد. شایان ذکر است، آنکارا این دیدار را علنی نکرد.
پیشتر مولود چاووش اوغلو، سلف فیدان (2023-2014) به طور علنی با العامری و سیاستمداران برجسته شیعه ملاقات کرده بود اما دیدار در سطح وزرا با چهرههایی مانند الفیاض و الخزعلی پدیده جدیدی است.
در حالی که ممکن است ترکیه رویکرد خود را تغییر داده باشد، این مسئله ناشی از نبود تنش یا از بین رفتن حشد الشعبی نیست. بلکه برنامه فیدان در عوض تصدیق قدرت سیاسی گروههای مسلح در عراق است. علیرغم اختلافات آنها، آنکارا احساس میکند که لازم است با این بازیگران مورد حمایت ایران روابط برقرار کند.
تا حدی، ترکیه به دنبال گسترش ردپای اقتصادی و سیاسی خود در عراق است، به عنوان مثال از طریق جاده توسعه یا کریدور «کانال خشک»، پروژه 17 میلیارد دلاری آمریکا با هدف اتصال آسیا به اروپا از طریق بزرگراهها و مسیرهای راه آهن که شهر جنوبی بصره را به ترکیه متصل میکند. بعید است که چنین سرمایه گذاریهای تجاری بزرگی بدون رضایت بازیگران قدرتمند تحت حمایت ایران در عراق پیشرفت کنند.
پکک و مسائل مرتبط با آب
دو همسایه همچنین بر سر چندین موضوع، از جمله حضور پکک در عراق و مسئله حق آبه عراق، اختلاف نظر دارند. فیدان در دیدارهای خود با مقامات عراقی تاکید کرد که عراق باید ابتکار عمل بیشتری در مبارزه با «دشمن مشترک» یعنی پ.ک.ک داشته باشد. وی همچنین بار دیگر بر درخواست از بغداد برای قرار دادن این گروه در لیست سیاه به عنوان یک سازمان تروریستی تاکید کرد.
مقامات عراقی نسبت به گفتههای فیدان لحن آشتیجویانهای داشتند. محمد شیاع السودانی، نخست وزیر عراق بار دیگر تاکید کرد که هیچ گروهی اجازه ندارد از خاک عراق برای حمله به کشورهای همسایه استفاده کند. در همین حال، مسرور بارزانی، نخست وزیر اقلیم کردستان عراق، اعلام کرد که اربیل به همکاری با ترکیه علیه پکک ادامه خواهد داد.
اما پیشرفتهای ملموس در مبارزه با این گروه قریب الوقوع به نظر نمیرسد. آنکارا از عدم پیشرفت ناامید است و از عراق خواسته است که اقدامات بیشتری انجام دهد. این یک خواسته اصلی است که سیاستمداران ترکیه با همتایان عراقی مطرح میکنند که در صورت عدم پیشرفت، ترکیه به عملیات نظامی یکجانبه خود در داخل عراق ادامه خواهد داد.
آنکارا همچنین پویایی منطقهای را در این موضوع به رسمیت شناخته است. فیدان در سفر خود به تهران نسبت به تهدیدات شاخه ایرانی پکک که مقر آن در عراق است، علیه ایران اشاره کرد. ترکیه متوجه شده است که نمیتواند مشکل پکک را مستقل از ایران و بدون در نظر گرفتن نگرانیهای این کشور حل کند.
حق آبه عراق یکی دیگر از منابع تنش طولانی مدت میان دو کشور بوده است. بغداد، آنکارا را به رویکردهای ناعادلانه در مورد جریان آب از طریق ساخت سدهای متعدد بر روی رودخانههای فرات و دجله متهم کرده است. ترکیه اما استدلال میکند که عراق در زمینه مدیریت آب خود ضعف دارد و آب زیادی به دلیل ضعف مدیریتی در این کشور، هدر میرود. این مشکل حاد است و نگرانیهای فزایندهای را ایجاد میکند. سازمان ملل متحد عراق را در میان کشورهای آسیب پذیر در برابر تغییرات آب و هوایی، از جمله کمبود منابع آب قرار داده است. وزارت منابع آب عراق نیز هشدار داده است که برای جلوگیری از خشک شدن کامل این دو رودخانه تا سال 2040 اقدام فوری لازم است.
در جریان سفر فیدان، هر دو طرف بر تشکیل کمیته دائمی متمرکز بر اشتراک آب توافق کردند. پس از این جلسات، گزارشهایی مبنی بر افزایش حجم آب رها شده به دجله منتشر شد. همچنین انتظار میرود که تکنسینهای ترکیه در هفتههای آینده به عراق سفر کنند تا روند حل مشکلات آب را تسریع کنند.
این مراحل به مواضع سازندهای که در مورد موضوع آب وجود دارد اشاره میکنند. اما در بحبوحه تغییرات آب و هوایی، چنین چالشهایی حادتر خواهند شد و احتمال بروز اختلافات و تشدید تنش میان طرفین افزایش خواهد یافت.
جریان مسدود شده نفت
آلپارسلان بایراکتار، وزیر انرژی و منابع طبیعی ترکیه در دیدار فیدان با بارزانی نخست وزیر اقلیم کردستان شرکت کرد. پیش از این سفر، بایراکتار با حیان عبدالغنی، وزیر نفت عراق در آنکار دیدار کرده بود. دو طرف اگرچه بر سر از سرگیری صادرات نفت عمدتاً کردستان عراق به توافق نرسیدند، اما توافق کردند که مذاکرات بیشتری در این راستا انجام دهند.
ترکیه در ماه مارس در پی حکم داوری بینالمللی، جریان نفت از طریق خط لوله کرکوک-جیهان را متوقف کرد. اتاق بازرگانی بین المللی مستقر در پاریس، آنکارا را به پرداخت غرامت به بغداد، به دلیل صادرات غیرمجاز نفت که توسط دولت اقلیم کردستان عراق انجام شده بود، محکوم کرد.
سفر بایراکتار نشان میدهد که آنکارا مشتاق حفظ روابط انرژی خود با اربیل است. وزیر انرژی و منابع طبیعی ترکیه پس از این سفر گفت که هدف این سفر اجرای پروژههای نفت و گاز طبیعی است.
اما حکم دادگاه بینالمللی کیفری همچنان یک مانع است. آنکارا از پرداخت غرامتی که به بغداد اعطا شده است خودداری میکند. در همین حال، جریان نفت از شمال عراق همچنان مسدود است. ترکیه شروط مختلفی را برای بازگشایی خط لوله کرکوک-جیهان مطرح کرده است. گزارشهای دیگری مدعی شدهاند که ترکیه قصد پرداخت غرامت تعیین شده توسط اتاق بازرگانی بین المللی را ندارد و در عوض از دولت اقلیم کردستان عراق خواسته است که این پول را پرداخت کند.
در این زمینه، یک منبع ترکیهای آگاه از وضعیت گفت که پس از سفر فیدان، بن بست بر سر خط لوله ممکن است تنها با سفر برنامه ریزی شده اردوغان به عراق شکسته شود. اما چنین دیدار رسمی تاکنون چندین بار به تعویق افتاده است.
مارپیچ مسائل حل نشده
روابط آنکارا و بغداد به دلیل مسائل حل نشده متعدد دچار نوسان شده است. با وجود مشکلات، حجم تجارت دوجانبه سالانه بین این دو کشور به 25 میلیارد دلار نزدیک شده است. پروژههایی مانند جاده توسعه، ارتباطات اقتصادی پیچیده میان دو کشور را برجسته میکند.
ترکیه برای محافظت از چنین سرمایهگذاریهایی آشکارا به همه بازیگران در عراق نزدیک میشود. آنکارا نمیخواهد بازیگران عراقی مورد حمایت ایران مانع فعالیتهای تجاری آن شوند. نبرد ترکیه علیه پکک ممکن است نیاز به برقراری ارتباط با این گروهها برای متوقف ساختن حملات به پایگاههای این کشور در شمال عراق داشته باشد. این کانالهای ارتباطی میتوانند در مواقع بحران برای جلوگیری از تشدید ناخواسته تنش حیاتی باشند.
سفرهای فیدان به بغداد و تهران در این زمینه مکمل یکدیگر هستند. آنکارا آگاه است که راه حل مشکلاتش در عراق بدون رضایت ایران محقق نخواهد شد. ممکن است اولویتها و مواضع سنتی ترکیه در رابطه با امنیت، تجارت و روابط آبی با عراق تغییر نکرده باشد اما سفرهای اخیر نشان میدهند که آنکارا ممکن است رویکرد خود را برای رسیدن به اهداف خود تغییر داده باشد.
منبع: امواج میدیا