با اعمال تحریمها علیه روسیه، همکاری با ایران در زمینه تجارت اهمیت ویژهای پیدا کرده است. اگر پیشازاین مسکو و تهران تا حدی در عرصه سیاسی بهویژه در چارچوب بحران سوریه تعامل داشتند، امروز همکاریهای تجاری و اقتصادی برای طرفین مهمتر شده است. دولت سید ابراهیم رئیسی رسماً گسترش روابط با همسایگان ایران و جهان شرق را در اولویت قرار داده است. در سال 2022 سرمایهگذاری روسیه در ایران بیش از سایر کشورها بود.
همانطور که علی فکری، معاون وزیر اقتصاد و دارایی خاطرنشان کرد، ارزش سرمایهگذاری روسیه در ایران بیش از امارات، ترکیه و چین حدود 2.7 میلیارد دلار است. فعالیتهای شورای تجاری روسیه و ایران که در سال 2006 تأسیس شده بود، شدت یافته است. علاوه بر این، شورای تجاری روسیه و ایران اکنون شبکه نسبتاً گستردهای در جمهوری اسلامی دارد، از جمله اتاق تعاون ایران، فدراسیون حملونقل و لجستیک، اتاق بازرگانی، صنعت، معدن و کشاورزی و غیره. در فوریه 2022، دفتر رسمی شورای تجاری روسیه و ایران در تهران افتتاح شد و روابطش را با نمایندگی تجاری روسیه در جمهوری اسلامی افزایش داد.
ایران نیز علاقهمند به همکاریهای تجاری نزدیک با روسیه است. همانطور که در مجلس شورای اسلامی ایران اشاره شد، حجم تجارت بین دو کشور در 9 ماه به 4 میلیارد دلار رسیده است و تهران انتظار رشد بیش از 50 درصد را دارد. درعینحال، تراز تجاری منفی ایران در تجارت با روسیه برای ایران رضایتبخش نیست. مسکو کالاهای بیشتری به جمهوری اسلامی صادر میکند. تولیدکنندگان و صادرکنندگان ایرانی علاقهمند به دسترسی آسانتر به بازارهای روسیه هستند.
پیشازاین در ژانویه 2023، گردش تجاری بین ایران و روسیه به 4.5 – 4.6 میلیارد دلار رسید. برای هر دو طرف مهم است که سهم تسویهحساب به روبل و ریال از 60٪ فراتر رود. این ارقام رکوردی را در تاریخ روابط دوجانبه ثبت کردند. در جلسه کمیسیون بیندولتی، معاون نخستوزیر، الکساندر نواک به نرخ رشد بیسابقه تجارت دوجانبه ایران و روسیه اشاره کرد. برای تهران مهم است که نه تنها واردات ایران، بلکه واردات روسیه نیز 10 درصد رشد داشته است. وضعیت و ساختار مبادلات تجاری با ایران برای روسیه مفید است. ساختار صادرات روسیه به ایران را ماشینآلات و تجهیزات، محصولات غذایی و محصولات کشاورزی، فلزات و محصولات چوبی و خمیر و کاغذ تشکیل میدهند. این مسئله و تراز تجاری منفی برای ایران مطلوب نیست.
بخش مالی و پرداختهای ارزی حوزه حساس همکاریهاست. نخبگان در هر دو کشور دلارزدایی را بهعنوان یک مؤلفه مهم استراتژی سیاست خارجی برای مقابله با کشورهای غربی میدانند. تهران و مسکو علاقهمند به استفاده مشترک از سامانههای شتاب و میر هستند. یک دستاورد بزرگ برای هر دو کشور، همگامسازی سیستم پرداخت سپام بانک مرکزی ایران با سیستم پرداخت بانک مرکزی روسیه بود. همانطور که محمدرضا فرزین، رئیس بانک مرکزی جمهوری اسلامی اشاره کرد، چنین اقدامی امکان ایجاد «ارتباط مستقیم» بین بانکهای روسیه و جمهوری اسلامی را فراهم میکند. علاوه بر این، بانکهای روسی به «پنجرهای» برای دسترسی بانکهای ایرانی به بانکهای سایر کشورها تبدیل شدهاند. برقراری ارتباط مستقیم بین سپام و سیستم انتقال پیام مالی بانک مرکزی فدراسیون روسیه به تهران و مسکو این امکان را میدهد تا با دورزدن سیستم سوئیفت، تسویهحسابهای متقابل را انجام دهند. این اقدام بهویژه برای ایران از نظر صادرات گستردهتر کالاهای ایرانی به بازارهای روسیه حائز اهمیت است. یکجهت امیدوارکننده در این زمینه، همکاری کشاورزی است.
روسیه بهعنوان یک بازیگر اصلی سنتی در بازار جهانی مواد غذایی، میتواند محصولات کشاورزی نهایی و ماشینآلات کشاورزی به ایران عرضه کند. با توجه به اینکه تهران اغلب با خشکسالی مواجه است، مسکو میتواند در این زمینه مفید باشد. ضمن اینکه ایران نیز صادرات محصولات کشاورزی به روسیه دارد. توسعه یافته ترین بخش در این زمینه مجتمع کشت و صنعت لرستان در غرب ایران است. تهران میتواند با در نظر گرفتن کیفیت محصولات کشاورزی و مولفه های بهداشتی و سلامتی، صادرات از استان لرستان را افزایش دهد.
نمیتوان به همکاریهای حوزه انرژی روسیه و ایران، بهویژه در بخش هستهای اشاره نکرد. روسیه از سال 1999 به آموزش پرسنل ایرانی پرداخته است، اما با وجود سطح همکاریهای دوجانبه روسیه و ایران، میزان کمک روسیه به ایران در این زمینه از میزان کمکهای ایالات متحده و سایر کشورهای غربی فراتر نمیرود. طرف روسی به مدت 2 سال موافقتنامه بیندولتی در زمینه همکاری در استفاده صلحآمیز از انرژی هستهای را امضا نکرد تا اینکه ایران با آژانس بینالمللی انرژی اتمی توافقنامهای را مبنی بر کنترل همهجانبه بر تمامی تأسیسات هستهای کشور منعقد نمود. تاکنون تضادهایی بین دو طرف در زمینه همکاری در زمینه انرژی هستهای وجود دارد. شرکت دولتی روس اتم در حال ساخت واحدهای ۲ و ۳ نیروگاه بوشهر است. تهران قادر به بازپرداخت بدهی 500 میلیوندلاری خود به مسکو نبود. چنین مشکلی میتواند بر سرمایهگذاری روسیه در ایران به دلیل کوتاهی ایران در انجام تعهدات خود در زمینه مالی تأثیر منفی بگذارد که به نوبه خود میتواند سرمایهگذاری در حوزه لجستیک و حملونقل را نیز تحتتأثیر قرار دهد.
در بخش انرژی، از تصمیم گازپروم مبنی بر اختصاص 40 میلیارد دلار برای سرمایهگذاری روسیه در ایران نمی توان غافل شد. ایران علاقهمند به مشارکت و سرمایهگذاری روسیه در ایران در حوزههای در اکتشاف و تولید میادین هیدروکربنی است. تهران به دلیل کمبود منابع مالی و فناوریهای حفاری، نمیتواند توسعه فعال میدان گازی عظیم پارس جنوبی را که بخشی از آن با قطر مشترک است، آغاز کند. برخلاف ایران، قطر صادرات گاز از این میدان را به طور فعال آغاز کرده است. در عین حال، روسیه و ایران در زمینه صادرات گاز طبیعی رقیب یکدیگرند.
پروژه شاخص در حوزه تجارت، اقتصاد و زیرساخت حملونقل کریدور چندوجهی شمال – جنوب است. در تئوری، باید بهعنوان راهی برای دورزدن تحریمهای غرب و ایجاد زنجیرههای تأمین جایگزین و همچنین افزایش گردش مالی با هند که درحالرشد است، استفاده شود. توسعه کریدور شمال – جنوب با مشارکت ایران یکی از اولویتهای کلیدی دولت روسیه است که در استراتژی حملونقل روسیه تا سال 2030 (با پیشبینی برای سال 2035) آمده است. در این زمینه، جذب سرمایهگذاری روسیه در ایران در پروژههای سرمایهگذاری برای توسعه زیرساختهای جادهای و ریلی کشور مهم است. نمونه بارز آن ایجاد کنسرسیومی به همراه آذربایجان برای ساخت بخش راهآهن رشت – آستارا بود.
سهم ایران در تجارت خارجی روسیه تنها یک درصد است، لذا چنین اقداماتی به تقویت اقتصاد روسیه و کاهش فشار تحریمها کمک نخواهد کرد؛ بلکه به تقویت جایگاه سیاسی روسیه در ایران کمک میکند. تجارت روسیه با ترکیه، سالانه به 30 تا 40 میلیارد دلار میرسد که بسیار بیشتر از ایران است.
با توجه به تضادهای ایران با اسرائیل و در آینده نزدیک با ترکیه و آذربایجان، اجرای برخی از پروژههای تجاری و اقتصادی، بهویژه پروژههای پر سر و صدا و بلندپروازانه ممکن است دشوار باشد. فرصتهای شرکتهای ایرانی برای ورود فعال به بازار روسیه همچنان محدود است. امیدوارکنندهترین زمینههای همکاری، صنعت فضایی، داروسازی و تولید مصالح ساختمانی است. ایران به دنبال توسعه صادرات محصولات خودروسازی است.
یکی از مولفههای مهم همکاریهای تجاری و اقتصادی روسیه و ایران، تعامل ایران با اوراسیاست. ایجاد توافقنامه تجارت آزاد بین تهران و اوراسیا و سپس ایجاد منطقه آزاد تجاری بین روسیه و ایران گام بعدی توسعه روابط است. علیرغم اینکه 3 تا 4 سال پیش بحث ایجاد تجارت آزاد بین ایران و اوراسیا مطرح شده بود، در فوریه 2023 قراردادهای مربوطه امضا گردید که بر اساس آن کارگروهی برای اجرای توافقات تشکیل خواهد شد.
نزدیکشدن واقعی ایران به اوراسیا را میتوان رسماً اجرای طرح توسعه روابط تجاری و اقتصادی با کشورهای جهان شرق اعلام کرد. نخبگان سیاسی و تجاری ایران پس از خروج آمریکا از برجام در سال 2018 و اعمال تحریمهای جدید، ازاینگونه سیاستهای کشورهای غربی از جمله اتحادیه اروپا ناامید شدند. توافق تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا به دلایل سیاسی و اقتصادی است. شایانذکر است که برای ایران، مشارکت در توافق تجارت آزاد با اوراسیا میتواند تا حدودی ساختار تجارت دوجانبه با روسیه را بهبود بخشد. همانطور که در بالا ذکر شد، حفظ تراز تجاری منفی با مسکو نمیتواند منافع تهران را تأمین کند.
بهطورکلی، همکاری تجاری و اقتصادی روسیه و ایران تحت تحریمهای ضد روسی کنونی، مشروط به شرایط ژئوپلیتیک خارجی، مرحلهای از رشد سریع را طی میکند. امیدوارکنندهترین زمینههای تعامل کشاورزی، انرژی، فضا، داروسازی و همچنین همکاری نظامی – فنی است. علیرغم رشد اقتصادی در ایران، چه بهصورت مطلق و چه بهصورت نسبی، ایران همچنان نمیتواند با ترکیه و چین قابلمقایسه باشد.
لازم به ذکر است که حتی در خود جمهوری اسلامی نیز بارها این صدا شنیده میشد که تشدید همکاریها با روسیه از جمله همکاریهای تجاری و اقتصادی موجب تشدید موضع واشنگتن در قبال برنامه هستهای ایران میشود. با وجود همه دشواریها و موانع موجود، موقعیت جغرافیایی جمهوری اسلامی، پتانسیلهای موجود ایران در ترانزیت و شرایط سیاست خارجی علاقه مسکو و تهران را برای افزایش تجارت بیشتر میکند.
منبع: eadaily