بهدلیل موقعیت آستاراخان در حاشیه خزر، قرار گرفتن در کریدور شمال – جنوب و دسترسی به منابع نفت و گاز دارای نقش اساسی در تجارت و ترانزیت کالا، روابط با کشورهای حاشیه خزر و بخش انرژی است. همه این عوامل اهمیت استراتژیک آستاراخان را افزایش داده است.
در پی تغییرات ژئوپلیتیکی ناشی از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، موقعیت آستاراخان در سیاست روسیه اهمیت قابلتوجهی پیدا کرد.
اهمیت تاریخی آستاراخان در ژئوپلیتیک خزر
آستاراخان مدرن در سال 1558 در قالب یک قلعه چوبی و خاکی بر روی تپه بلندی در قسمت بالایی دلتای ولگا تأسیس شد. در سال 1580، ساختوساز در کرملین در محل دیوارهای چوبی آغاز شد. سپس کاروانسرایی پدید آمد که مردم مناطق مختلف را به خود جذب کرد. سکونتگاههای روس، ارمنی و تاتار در اطراف شهر توسعه یافت.
از قرن 16 تا 18 آستاراخان برای روسیه و اروپا نقش دروازه آسیا را داشت. بخش اعظم این امر به تلاشهای امپراتور روسیه، پترکبیر، نسبت داده میشود که از طریق لشکرکشی علیه ایرانیان در سالهای 1722-1723، زمینه را برای گسترش روسیه به سمت جنوب خزر فراهم کرد.
در این منطقه ارتش قزاق، نیروی دریایی، دریاسالاری، کارخانه کشتیسازی و بندر تأسیس شد. در قرن نوزدهم، با رشد میادین نفتی باکو، آستاراخان به یک بازار نفت مهم و بندر بزرگ در روسیه تبدیل شد.
در طول جنگ جهانی دوم، آستاراخان بهعنوان یک مرکز ترانزیتی برای انتقال محصولات نفتی باکو به ارتش نقش اساسی داشت. پس از دهه 1960، آستاراخان شاهد ایجاد یک بنیاد صنعتی تأثیرگذار جهانی برای توسعه خزر در داخل اتحاد جماهیر شوروی بود.
سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، در سخنرانیهای اخیر خود بهطور مستمر بر اهمیت آستاراخان در تحقق اهداف منطقهای روسیه در دریای خزر تاکید کرده است. در سالهای اخیر، این منطقه در روابط بینالملل، به ویژه با کشورهای حاشیه خزر، نقش کلیدی داشته است. در همین راستا آستاراخان بهعنوان محل برگزاری چهارمین اجلاس سران خزر در سال 2014 انتخاب شد. این اجلاس مثمرثمر واقع گردید و مبنایی برای کنوانسیون وضعیت حقوقی دریای خزر ایجاد کرد.
وزارت امور خارجه روسیه در نظر دارد شورای خزر را بهعنوان بستری برای نشستهای منظم برای تقویت همکاریهای جاری خزر در آستاراخان تشکیل دهد. این ابتکار فراتر از آمادهسازی صرف برای نشستهای آینده کشورهای حاشیه خزر است.
اهمیت اقتصادی منطقه آستاراخان
فراتر از اهمیت سیاسی، آستاراخان یک مرکز اقتصادی بالقوه در جنوب روسیه است. سرمایهگذاریهای قابلتوجه، پیشرفت لجستیکی و توسعه زیرساختهای نفت و گاز در منطقه، آستاراخان را به یک مرکز اقتصادی تبدیل خواهد کرد.
آستاراخان در پروژه های زیرساختی و لجستیکی کریدور شمال – جنوب (INSTC) مشارکت داشته و ظرفیت تبدیل شدن به یک مرکز ترانزیت کالا را کسب کرده است.
خوشه خزر شامل منطقه ویژه اقتصادی لوتوس و بندر روستای «علیا» در حال توسعه است. این طرحها تقویت منطقه آستاراخان و رشد اقتصادی روسیه را فراهم خواهد کرد. خوشه خزر بهعنوان پایگاه کریدور شمال – جنوب در نظرگرفته شده است. هدف این خوشه ارتقای رقابت پذیری بنادر روسیه در دریای خزر و جذب بار از خاورمیانه و جنوب آسیا است.
بر اساس دستور 7 نوامبر 2020، ساخت مراکز لجستیکی در منطقه لیمانسکی آستاراخان برنامه ریزی شده است. ساکنان منطقه ویژه اقتصادی از مزایای بندر و ساخت، بازسازی و بهره برداری تأسیسات زیربنایی بهرهمند خواهند شد. شرکت سرمایهگذاری کاسپی متعهد به ساخت یک پایانه کانتینری مدرن شده است. این پروژه شامل تجهیز دو اسکله بلااستفاده بندر علیا جهت بارگیری و تخلیه است.
ساخت ترمینال در منطقه ایلمن زابورونی فاز بعدی پروژه است. نتیجه مجموع این اقدامات ایجاد یک بندر رقابتی مدرن در ساحل دریای خزر است که تا سال 2031 ظرفیت 8 میلیون تنی خواهد داشت. بر اساس پیشبینیها بخش خصوصی بیش از 16 میلیارد روبل سرمایهگذاری میکند و با پیشرفت پروژه رقم بیشتری انتظار میرود. این طرح باعث افزایش گردش کالا از طریق منطقه ویژه اقتصادی بندر آستاراخان در دهه آینده خواهد شد و به 8 میلیون تن خواهد رسید.
منطقه ویژه اقتصادی لوتوس که سالها پیش تأسیس شد، میزبان 19 شرکت با مجموع سرمایهگذاری بیش از 40 میلیارد روبل است. شرکتهای خارجی از ایران، چین و سایر کشورها نیز حضور دارند. این شرکتها در زمینه ژئوسنتتیک و تولید خوراک ماهی گرفته تا ساخت کشتی مشغول هستند. این منطقه با بهرهبرداری از چندین کارخانه و کارخانههای دیگر در دستساخت، از جمله اولین کارخانه مواد شوینده ایرانی در روسیه، چشمانداز اقتصادی منطقه را متنوع میکند.
در ابتدای سال 2022، 11 ذخیره هیدروکربنی و 11 ذخیره دیگر در ترازنامه دولت روسیه در بستر دریای خزر ثبت شد. این منطقه دارای بیش از 4.7 تریلیون متر مکعب ذخیره گاز و بیش از 1 میلیارد تن میعانات گازی و نفت است. علاوه بر این، میادین فراساحلی دارای بیش از 570 میلیارد متر مکعب گاز و 320 میلیون تن میعانات و نفت هستند. ذخایر آستاراخان تقریباً 20 درصد از کل ذخایر میعانات گازی روسیه و 5 درصد از ذخایر گاز طبیعی روسیه را تشکیل میدهد.
شرکت روسی لوک اویل به طور قابلتوجهی در بخش نفت و گاز آستاراخان مشارکت دارد. در حال حاضر لوک اویل دو میدان کورچاگین و فیلانوفسکی را در اختیار دارد که از آنها بیش از 47.5 میلیون تن نفت استخراج کرده است. تأسیسات زیرساختی، از جمله یک سکوی ثابت مقاوم در برابر یخ و یک سکوی ماژول مسکونی، در منطقه فراساحلی میدان گریفر ساخته شده است.
تولید و فرآوری گاز در آستاراخان با تلاش شرکت گازپروم دوبیچا در دست توسعه است. بهعنوان بخشی از تصمیم گازپروم برای افزایش تولید سالانه در میادین طاق آستاراخان، گازپروم دوبیچا آستاراخان در طراحی یک واحد پیشتصفیه گاز اضافی مشارکت دارد. این واحد شامل امکانات فناورانه، ارتباطات و چاه تولیدی اضافی است. کارخانه فرآوری گاز آستاراخان نیز در طراحی و افزایش کارایی برنامه توسعه گاز آستاراخان مشغول است.
صنعت کشتیسازی سنگ بنای اقتصاد منطقه آستاراخان و جنوب روسیه است. کشتیسازان آستاراخان در ساخت سکوهای ثابت مقاوم در برابر یخ در فیلانوفسکی، کورچاگین و سایر میادین مشارکت میکنند. علاوه بر این، ساخت کشتی مسافربری “پیتر کبیر” در حال تکمیل است.
کارخانههای کشتیسازی منطقه در ساخت تانکرها، کشتیهای فلهبر، کشتیهای ویژه و لایروبی مشغول هستند. با بیش از 4000 کارگر، این بخش برای انجام سفارشهای مختلف مجهز است. دولت محلی فعالانه به دنبال جذب مشتری برای کارخانههای کشتیسازی محلی است. اخیراً توافقی برای ساخت کشتیهای کانتینری برای کریدور شمال – جنوب حاصل شده است.
روابط بینالملل آستاراخان با کشورهای حاشیه خزر
منطقه آستاراخان برای تقویت همکاری با همتایان خود در کشورهای حاشیه خزر فعال است. از قدیم، جمهوری آذربایجان بهعنوان یک شریک کلیدی برای منطقه آستاراخان در دریای خزر است. در طول سالها، این منطقه روابط تجاری، اقتصادی و فرهنگی با باکو را تقویت کرده است. اساس این مشارکت توافقنامه دولتهای محلی آستاراخان و جمهوری آذربایجان است که شامل تجارت، اقتصاد، علم، فناوری و فرهنگ میشود.
از سال 2010، بنیاد حیدر علیف چندین پروژه فرهنگی بزرگ را در آستاراخان انجام داده است. نماد دوستی بین باکو و آستاراخان، بنای تاریخی اهدایی آستاراخان است که پایتخت آذربایجان را زیبا میکند. در سال 2018، مرکز تجاری آذربایجان در آستاراخان شروع به کارکرد و به دنبال آن مرکز تجاری آستاراخان در باکو در سال 2021 افتتاح شد. این مرکز در حال حاضر بهعنوان تنها دفتر نمایندگی محلی روسیه در آذربایجان در نوع خود است.
پیشرفتهایی با ترکمنستان در ایجاد یک مرکز لجستیکی در آستاراخان حاصل شده است و بحث در مورد راهاندازی یک خط کشتیرانی منظم بین علیا و ترکمنباشی ادامه دارد. فرصتهای قابلتوجهی برای همکاری با کارخانه بالکان در بندر ترکمنباشی در زمینه کشتیسازی وجود دارد. در سال 2022، قرارداد همکاری بین آستاراخان و خیاکیملیک (مقام اجرایی محلی) ولایت بالکان ترکمنستان امضا شد.
همکاریها به مناطق مرزی قزاقستان نیز گسترشیافته است. طرفین امکان ایجاد یک مرکز تجاری مرزی را برای تقویت روابط تجارت بررسی کردهاند. آستاراخان روابط خواهرخواندگی با شهرهای آکتائو و آتیراو قزاقستان ایجاد کرده است. در سال 2022، تفاهمنامه همکاری بین دومای آستاراخان و مانگیستاو جمهوری قزاقستان امضا شد.
تعامل با بنیاد مستضعفان ایران، دومین مؤسسه تجاری بزرگ ایران پس از شرکت ملی نفت ایران، یکی دیگر از جنبههای روابط بینالمللی آستاراخان است. در تاریخ ۱ ژوئن ۱۳۹۱ هیئتی به سرپرستی پرویز فتاح رئیس بنیاد مستضعفان از آستاراخان بازدید کرد. این هیئت متشکل از مدیران ارشد بنیاد و رهبران هلدینگ بود. پس از این دیدار متقابلاً دیداری بین ایگور بابوشکین فرماندار آستاراخان و پرویز فتاح در تهران در ژوئن 2021 انجام شد.
هیئت بنیاد مستضعفان طی سه روز با بازدید از بنگاههای صنعتی و کشاورزی ظرفیتهای اجتماعی – اقتصادی منطقه آستاراخان را بررسی کرد. آنها با کارآفرینان ایرانی فعال در منطقه تعامل کردند و از شعبه آستاراخان بانک میر بیزنس ایرانیان بازدید کردند.
پرویز فتاح اعلام کرد که هدف بنیاد مستضعفان ایجاد دفتر دائمی در آستاراخان است. در پایان این بازدید، برنامه همکاری دولت محلی آستاراخان و بنیاد مستضعفان از سال 2022 تا 2026 به امضا رسید. این سند جامع به تشریح فعالیتهای مشترک در بخشهای مختلف، از جمله توسعه ترانزیت کالا بین ایران و روسیه با استفاده از قابلیتهای ترانزیتی آستاراخان، کشتیسازی، همکاری در تعمیر کشتی و غیره میپردازد.
برای تقویت روابط با تهران هیئتی از ایران به ریاست کاظم جلالی سفیر تامالاختیار جمهوری اسلامی در سپتامبر 2021 به منطقه آستاراخان سفر کرد. در این بازدید درمورد ظرفیتهای اقتصادی، آموزشی و فرهنگی بحث و تبادل نظر شد. سفیر ایران با تأکید بر نقش محوری آستاراخان در ارتباطات دریای خزر، همکاریهای بالقوه در حملونقل، لجستیک و تجارت را بررسی کرد. مرمت صحن و مسجد ایرانی در مرکز آستاراخان و سایر اماکن تاریخی در این بازدید مطرح شد.
کاظم جلالی بر چشمانداز همکاری در بخش حملونقل، لجستیک و تجارت تأکید کرد. او از آستاراخان بهعنوان قلب ارتباطات در دریای خزر به معنای واقعی کلمه یادکرد. این تبادلات باعث تقویت همکاری بین منطقه و استانهای ایران شد.
رویداد بینالمللی، رالی موتوری “کاسپین – دریای دوستی” از 1 تا 11 آوریل سال 2023 با حمایت مقامات فدرال و فرماندار آستاراخان، ایگور بابوشکین برگزار شد. این رویداد امکان مذاکره بین آستاراخان و کشورهای حاشیه خزر را فراهم کرد. این رالی 11 روزه با مسافت 4915 کیلومتری در قزاقستان، ترکمنستان، ایران و آذربایجان بود. نتیجه آن توافقات اولیه بین کشورهای حاشیه خزر برای ایجاد انجمنی از مناطق ویژه اقتصادی کشورهای حاشیه خزر و مناطقی که کریدور شمال – جنوب از آن عبور میکند.
اقدامات فرهنگی بینالمللی آستاراخان
آستاراخان سنت تاریخی خود را در تقویت روابط بینالمللی در زمینه آموزش و فرهنگ حفظ کرده است.
در سال 2022، تقریباً 5334 شهروند خارجی در مؤسسات آموزشی منطقه تحصیل کردند. تعداد دانشجویان آذربایجان، ایران، هند و سایر کشورها افزایشیافته است. در همان سال، نزدیک به 11000 شهروند خارجی برای درمان پزشکی به مراکز بهداشتی منطقه آمده بودند.
سنت میزبانی رویدادهای بینالمللی در آستاراخان در تالار رسانهای کاسپین، مجمع علمی کاسپین، مجمع پزشکی کاسپین و مجمع سیلیاس همچنان ادامه دارد. آستاراخان برای شکلدهی یک جهتگیری بینالمللی مثبت در منطقه خزر تلاش میکند که بیانگر اهمیت استراتژیک آستاراخان برای روسیه است.
روابط آستاراخان با هند
روابط بینالمللی منطقه آستاراخان فراتر از کشورهای حاشیه خزر است. در سال جاری پاوان کاپور، سفیر فوقالعاده و تامالاختیار جمهوری هند در فدراسیون روسیه سفر مهمی به آستاراخان داشت. این بازدید باتوجه به حضور تاریخی بازرگانان هندی در آستاراخان که یک مجتمع تجاری در این شهر دارند، اهمیت ویژهای دارد.
سفر سفیر، همراه با هیئت هندی باهدف آشنایی با پتانسیل اقتصادی آستاراخان و کشف فرصتها برای همکاری دوجانبه سودمند بود.
در طول این بازدید، کنفرانس بینالمللی با عنوان “منطقه آستاراخان – جمهوری هند: افقهای جدید مشارکت تجاری” تشکیل شد. این کنفرانس به بررسی همکاریهای بالقوه بین آستاراخان و بخشهای تجاری هند در تجارت و لجستیک پرداخت. شرکتکنندگان شامل نمایندگانی از مقامات روسیه و هند و همچنین شرکتهای تجاری، لجستیکی و حملونقل بودند.
پاوان کاپور تأکید کرد که گردش مالی تجاری هند و روسیه تا پایان سال 2022 به اوج تاریخی 45 میلیارد دلاری رسیده است. وی بر آمادگی هند برای ارائه کالاهای متنوع به مصرفکنندگان روسی مانند محصولات غذایی، داروها و مواد شیمیایی تأکید کرد. شرکتهای هندی برای مشارکتدرساخت تأسیسات در منطقه ویژه اقتصادی لوتوس علاقه نشان دادند.
جنبههای مختلف همکاری بین آستاراخان و نهادهای هندی، بهویژه در لجستیک و تجارت در میزگرد بررسی شد. افزایش گردش کالا در طول کریدور شمال – جنوب، با تمرکز بر تبادل محصولات کشاورزی، اولویت هر دو کشور بود. توجه طرف هندی بر ایجاد یک هاب لجستیکی در آستاراخان با انبارهای اختصاصی ذخیره مواد غذایی و حضور متمرکز مقامات نظارتی بود.
دیدار مهمی بین ایگور بابوشکین، فرماندار آستاراخان و پاوان کاپور، صورت گرفت. فرماندار بر توسعه کریدور شمال – جنوب بهعنوان یک کریدور کلیدی برای همکاری با هند تأکید کرد . او از شرکتهای هندی دعوت کرد تا در زیرساختهای بندر منطقه ویژه اقتصادی سرمایهگذاری کنند و در منطقه ویژه اقتصادی مستقر شوند. چشمانداز مشارکت در کشتیسازی یکی از موضوعات موردبحث بود.
پاوان کاپور با یادآوری سفر نارندرا مودی، نخستوزیر هند به آستاراخان به روابط قدیمی هند با منطقه آستاراخان اذعان نمود. سفیر با اشاره به بحثهای جاری در سطح دولتی در خصوص توافقنامه بیندولتی در زمینه ساخت و تعمیر کشتی، بر نقش بالقوه آستاراخان در اجرای این قرارداد تأکید کرد.
اهمیت نظامی و سیاسی آستاراخان
آستاراخان از اهمیت نظامی و سیاسی برخوردار است و چندین مرکز نظامی و پایگاه های آموزشی در محدوده آن فعالیت میکنند. این تاسیسات آخرین تسلیحات و تجهیزات نظامی روسیه را آزمایش میکنند.
مرکز آزمایش پرواز کاپوستین یار در نزدیکی آستاراخان سیستمهای نظامی پیشرفته، مانند سامانه موشکی ضد هوایی اس-500 آزمایش می شود. منطقه آختوبینسکی دارای مرکز آزمایش پرواز به نام وی پی چکالوف است که در آن هواپیماهای جنگی روسیه مانند Su-30، Su-34، MiG-35، Yak-130، Il-76MD-90A، Mi-28، Ka-50 و Ka-52 تحت آزمایش قرار میگیرند. جنگنده چندمنظوره Su-35S و سیستم Su-57 نیز در این مرکز آزمایش شدند.
پایگاه آموزشی نظامی آشولوک، واقع در منطقه خارابالینسکی، میزبان رزمایش نیروهای موشکی ضدهوایی روسیه و کشورهای مستقل مشترکالمنافع است.
اهمیت آستاراخان در امنیت منطقه آشکار است. در سال 2022، نمایندگانی از جمهوری آذربایجان، ایران، قزاقستان، روسیه و ترکمنستان در آستاراخان گرد هم آمدند تا به جرائم مرتکب شده در آبهای دریای خزر از جمله جرایم زیستمحیطی رسیدگی کنند. این رویداد طی بیانیهای که دادستانهای کل کشورهای حاشیه خزر در سال 2021 در سنپترزبورگ امضا کردند، انجام شد و نتیجه آن افزایش تلاشهای مشارکتی در راستای حفاظت از محیطزیست و بهرهبرداری از منابع دریای خزر بود.
در آوریل سال 2022 در مورد مسائل امنیت ملی در منطقه جنوبی روسیه نشستی در آستاراخان برگزار شد. ریاست آن را نیکلای پاتروشف، دبیر شورای امنیت فدراسیون روسیه، و ولادیمیر اوستینوف، نماینده تامالاختیار رئیسجمهور فدراسیون روسیه در ناحیه فدرال جنوبی، رؤسای منطقه، و نمایندگان وزارتخانهها و ادارات فدرال بر عهده داشتند.
شناسایی آستاراخان بهعنوان یک منطقه ژئواستراتژیک اولویتدار
دولت فدرال طرحهای توسعه منطقه آستاراخان را به رسمیت میشناسد و از آن حمایت میکند. اصلاحات استراتژی توسعه فضایی فدراسیون روسیه تا سال 2025 در دست بررسی است. در این استراتژی منطقه آستاراخان بهعنوان منطقه ژئواستراتژیک اولویتدار تعیین میشود. این نامگذاری با اهداف توسعه اجتماعی – اقتصادی پایدار، تمامیت ارضی و امنیت ملی منطقه همخوانی دارد.
کمیته سیاست اقتصادی شورای فدراسیون، در 18 مه 2021 برای بحث در مورد توسعه منطقه آستاراخان بهعنوان یک منطقه ژئواستراتژیک اولویتدار تشکیل جلسه داد. نمایندگانی از مقامات فدرال و محلی در این جلسات شرکت کردند.
به طور خلاصه، اهمیت استراتژیک آستاراخان در سیاست روسیه در منطقه خزر و فراتر از آن قابلتوجه است. پیوندهای تاریخی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی منطقه نقش آن را بهعنوان یک بازیگر کلیدی در تعامل روسیه با کشورهای همسایه و آرمانهای جهانی گستردهتر آن شکل میدهد.
منبع: specialeurasia