جاری شدن سیل پس از بارندگیهای اخیر در شهرهای مختلف عربستان موجی از انتقادات شدید شهروندان این کشور به عملکرد دولت سعودی را به دنبال داشت.
هرچند انتقاد به دولت سعودی که ریاست آن را شخص پادشاه یا ولیعهد به نیابت از وی عهده دار آن است و در حدود یک سوم کابینه را شاهزادگان سعودی تشکیل میدهند، به هیچ عنوان نه معمول و نه مجاز و هزینه گزافی برای شخص منتقد و حتی نزدیکان وی دارد، اما ضعف زیرساختهای شهری و آسیب فراوان به اموال و دارایی مردم در چند هفته اخیر بسیاری را به ستوه آورده به گونهای که شبکههای اجتماعی عربستان در روزهای گذشته شاهد داغ شدن هشتگهای متعددی در اعتراض به خدمات رسانی دولت سعودی بود.
یکی از این هشتگها که بازتاب وسیعی در میان کاربران داشت، مربوط به تاخیر در بهره برداری از مترو ریاض بود که منتقدین آن را نمونه آشکاری از فساد خاندان حاکم سعودی در اجرای پروژههای بزرگ عمرانی عربستان خواندند. تاخیر و فساد در پروژههای اجرا شده توسط دولت سعودی موضوع جدیدی نیست و پیشینه دیرینهای در این کشور دارد. به عنوان مثال طرحهایی چون قطار حرمین، پالایشگاه رابغ، مجتمع پتروشیمی راس التنوره، شهرکهای اقتصادی جازان و حائل تنها چند نمونه از پروژههایی بودند که با تاخیر بسیار و اما و اگرهایی متعدد پیرامون فساد مالی در آن به سرانجام رسیدند.
فساد کنترلناپذیر دربار سعودی
اما موضوعی که بیش از تاخیر در اجرای پروژهها، شهروندان عربستانی را میآزارد ارتباط میان پروژههای عمرانی عربستان و صاحب نفوذانِ عمدتا وابسته به دربار و شاهزداگان سعودی است که نظارت و رسیدگی به چنین فسادهایی را در عربستان ناممکن ساخته اما افشای برخی پروندههای فساد مالی مرتبط با فرزندان و نوادگان عبدالعزیز آل سعود در خارج از عربستان آن هم از سوی رسانههای غربی میتواند گواه روشنی بر صحت هزاران گزارش فساد از داخل عربستان باشد که به سبب فضای خفقان و عدم وجود سیستم قضایی مستقل برای رسیدگی به فساد خاندان، امکان تایید را نداشته است. در یکی از این افشاگریها شبکه بیبی سی عربی طی مستندی سه قسمتی به فساد برخی از شاهان و شاهزداگان سعودی از جمله ملک عبدالله پادشاه پیشین سعودی و فرزندش تركي بن عبدالله، شاهزاده ترکی بن ناصر، میلیارد سعودی ولید بن طلال، بندر بن سلطان و پدر وی سلطان بن عبدالعزیز که چند دهه عهده دار مناصبی چون ولیعهدی، وزارت دفاع، ریاست هواپیمایی کشوری و دهها پست دولتی دیگر بود و به گفته برخی رسانهها پس از مرگ ثروتی بیش از هزار میلیارد ریال عربستان برجای گذاشت.
مترو ریاض
وجود چنین فسادی در هیئت حاکمه سعودی باعث شده پروژههای بزرگ این کشور به یکی از منابع درآمد شاهزادگان و درباریان تبدیل شده و اجرای آن با برآوردهای مالی اولیه ممکن نباشد. روزنامه سعودی الریاض در تاریخ 2 آگوست سال 2013 در گزارشی پیرامون متروی ریاض با اعتراف به تاخیر طولانیمدت در اجرای پروژههای استراتژیک عربستان و گلایه مردم از این تاخیرها مینویسد، در طرح متروی ریاض سه کنسرسیوم بین المللی متشکل از 20 شرکت بزرگ از کشورهای فرانسه، اسپانیا، کره، اتریش، هلند، آلمان، آمریکا، ایتالیا، هند و انگلیس حضور دارند که قرار است این پروژه را در ظرف 48 ماه مطالعه و اجرا کنند. الریاض میافزاید این مدت با در نظر گرفتن موانع احتمالی مالی، زیست محیطی، اداری و ترافیکی و حوادث غیر مترقبه مختل کننده محاسبه شده است.
در سال 2014 خالد بن بندر بن عبدالعزیز، فرماندار وقت منطقه ریاض آغاز پروژه متروی ریاض را اعلام و تاکید کرد طرح در سال 2018 و با هزینهای حدود 22.5 میلیارد دلار به بهره برداری خواهد رسید. اما هنگامی که همگان آماده خبر افتتاح متروی ریاض بودند روزنامه الاقتصادیه در سپتامبر 2018 اعلام کرد که کار در مترو ریاض به صورت شبانه روزی توسط کارگران و مهندسان دنبال میشود ولی زمان بهره برداری از آن را پایان سال 2019 اعلام کرد.
پایان سال 2019 نیز به مانند سال پیش از آن موعد افتتاح پروژه مترو نبود بلکه ولید العکریش، مدیر پروژه در نشستی خبری بدون ذکر افزایش هزینههای طرح و یا دلایل تعویق افتتاح آن اظهار داشت اواسط سال 2020 زمان قطعی بهره برداری از پروژه خواهد بود. اما وعده داده شده در این تاریخ نیز محقق نگردید و در ژانویه سال 2020 فهد الرشید در حاشیه مجمع جهانی اقتصاد و در گفتگویی با العربیه با اعلام اینکه هزینههای طرح بیش از 6 میلیارد دلار افزایش داشته سال 2021 را به عنوان زمان جدید بهره برداری از متروی پایتخت اعلام کرد.
الرشید اما در ژانویه 2021 در اظهارات متفاوتی به نقل از فرماندار ریاض گفت بخشی از مترو در سه ماهه سوم سال جاری (2021) به بهره برداری خواهد رسید. اما این آخرین وعده مقامات سعودی پیرامون این پروژه نبود. در مارس سال گذشته میلادی صالح الجاسر وزیر حمل و نقل سعودی پایان سال 2022 را به عنوان زمان پایان پروژه تعیین کرد اما اکنون همچنان متروی ریاض هنوز افتتاح نشده و البته نه تاریخ جدیدی برای آن تعیین شده و نه هزینه واقعی اجرای پروژه اعلام شده است.
مبارزه با فساد یا حذف رقبای احتمالی!
این تاخیرها در حالی رخ میدهد که محمد بن سلمان پس از به دست گرفتن قدرت در عربستان در مصاحبهای با ابراز گلایه شدید از فساد در اجرای پروژههای عمرانی در عربستان مبارزه با این نوع فساد را از اولویتهای خود اعلام کرد و به تبع آن بسیاری از کارگزاران و پیمانکاران بزرگ پروژههای سعودی را به بند کشید. افزون بر این ملک سلمان با تاسیس تشکیلات جدیدی به نام هیئت نظارت و مبارزه با فساد (النزاهه) و گماردن بن سلمان به ریاست این سازمان زمینه را برای هرگونه برخورد با شاهزداگان ارشد، وزرای پیشین دولت و سرمایه داران بزرگ سعودی فراهم کرد. بن سلمان با استفاده از این پوشش تنها در پرونده موسوم به هتل ریتز-کارلتون مبلغی بیش از 100 میلیارد دلار را از 320 بازداشتی این پرونده به بهانه فساد در اجرای پروژههای دولتی و اختلاس بازپس گرفت اما به گفته ناظران این مبلغ به خزانه سعودی واریز نگردید!
هرچند برخورد با شاهزادگان ثروتمند از زدوبندیهای دولتی و تاجران بزرگ رانتخوار سعودی در قالب اجرای طرحهای سازمان «النزاهه» در ابتدای تصدی ولایتعهدی توسط بن سلمان این امید را در مردم عربستان زنده کرد که ولیعهد جوان قصد مبارزه جدی و بدون ملاحظه با سیستم فاسد درباری و دیوانی سعودی را دارد، اما با گذشت 5 سال و عدم مشاهده هرگونه تغییر رویه در نحوه فعالیتهای دولت و عدم بهبود خدمات عمومی در عربستان، اکنون برخی را به این نتیجه رسانده که دولت بن سلمان نیز بر همان ریل پیشین در حال حرکت بوده و درب همچنان بر پاشنه سابق میچرخد و سرکوب متنفذین دولتهای پیشین صرفا با انگیزههای سیاسی و برداشتن مخالفین احتمالی ولیعهد جدید بوده است.
پروژههای عمرانی؛ محل امن تبدیل درآمد نفت به ثروت شخصی شاهزادگان سعودی
نگرانی دیگری که بسیاری از منتقدین دولت سعودی آن را ابراز میکنند، پروژههای جدید محمد بن سلمان در قالب چشم انداز 2030 سعودی است. طرحهایی همچون نئوم، لاین، تروجینا، برجهای جده و ریاض و دیگر طرحهای چشم انداز که از نه از نظر حجم و نه از نظر هزینه به هیچ عنوان با پروژههای دولتهای پیشین سعودی قابل مقایسه نیستند. بر اساس آنچه اعلام شده نئوم به تنهایی به هزینهای بیش از 500 میلیارد دلار نیاز دارد و از نظر حجم نیز بسیار وسیعتر از طرح مترو ریاض است.
منتقدین دولت سعودی با اشاره به غیرقابل نظارت بودن چنین پروژههایی، آن را محل امن خاندان سعودی برای تبدیل درآمد نفت عربستان به ثروت شخصی شاهزداگان میدانند. همانگونه که سلطان بن عبدالعزیز با استفاده از جهش قیمت نفت در دهه هفتاد میلادی توانست ثروتی افسانهای در حدود 270 میلیارد دلار بیاندوزد و ولید بن طلال دیگر شاهزاده سعودی با خرید هتلها و بانکها و بنگاههای اقتصادی از درآمد نفت عربستان، سالها در صدر لیست ثروتمندترینهای جهان جا خوش کرده بود.
منبع: اندیشکده مرصاد