به سختی می توان گفت که (شهر قدیمی) صنعا چه زمانی برای اولین بار توسط انسان ها به محلی برای سکونت تبدیل شده است، به ویژه با توجه به این نکته که صنعا همیشه در طول تاریخ(چند هزار ساله) مسکونی بوده است و این تاریخ با سنت های محلی مبهمی همراه بوده که همیشه مورد توجه قرار گرفته است.
برخی می گویند پسر نوح نبی(سام) این شهر را تأسیس کرده است و برخی دیگر ریشه آن را به حدود 2500 سال قبل از ورود اسلام می رسانند، اگرچه این شهر باستانی بزرگ نیست اما به راحتی می توان در کوچه پس کوچه های کج آن با ساختمان های بلند که شبیه شیرینی زنجفیلی هستند، گم شد.
خانههای بلند شهر قدیمی صنعا از خاک کوبیده، آجر پخته و گچ سفید ساخته شدهاند و از نظر زیباییشناسی از الگوی متضاد و در عین حال هماهنگ با الگوی بافتی پیروی میکنند که قرارگیری پنجرهها و کفها را در ساختمانها بهبود میبخشد. وقتی از افق به آن شهر باستانی نگاه میکنید، همه جا منارهها نمایان میشوند، در حالی که در سطح زمین، باغهای سرسبز دیده شده و امرار معاش توسط دستفروشان در جریان است.
بیش از 100 مسجد و 6000 خانه قبل از قرن یازدهم در صنعا ساخته شد. از جمله مساجد این شهر، جامع بزرگ صنعا است که به عنوان اولین مسجدی به حساب می آید که در سال ششم هجری در خارج از مکه و مدینه ساخته شد. بنا بر برخی منابع، حضرت محمد (ص) دستور ساخت آن را داده و برخی دیگر دستور ساخت آن را مرتبط با دستور حضرت امیر المومنین دانسته اند. صرف نظر از اینکه چه کسی دستور ساخت آن را داده است، این مسجد همچنان یکی از قدیمیترین بناهای معماری اسلامی است که نشان می دهد حاکمیت حکومت اسلامی در این شهر همواره در جریان بوده است.
ورود به شهر قدیمی صنعا از طریق دروازه های متعددی ممکن است که توسط دیوارهای بلند حفظ شده و معروف ترین درب «باب الیمان» است. در داخل شهر بازارهایی وجود دارد که انواع کالاها و خدمات مانند مواد غذایی، پوشاک، مصنوعات طلا و نقره و سایر صنایع دستی را به فروش میرسانند، همچنین کافههایی مانند «سمسرة وردة» و هتلهایی مانند «برج السلام» با نمای متمایز از بقیه شهر وجود دارد.
وائل الاهنومی، روزنامهنگار یمنی میگوید: «صنعا به مثابه جایزهای است که بسیاری را به خود جذب می کند. وی در ادامه به بخشی از تاریخ اشاره می کند که سلاله های الزياديين والرسوليين وبنو يعفر در دوران خلفای عباسی از قرن 8 تا 13 برای بالا بردن حوزه نفوذ خود همراه برای تسلط بر این منطقه می جنگیدند.
این شهر زمانی پایتخت پادشاهی اکسوم در یمن و یک مرکز چند مذهبی برای قرن ها بوده است. محله یهودیان در حدود قرن هفدهم در بخش غربی شهر قدیمی صنعا تأسیس شد. در آن زمان یهودیان با مسیحیان و مسلمانان همزیستی می کردند.
ساختمانهای شهر قدیمی صنعا امروز گواه دوران پیش از اسلام، اسلام و عثمانی هستند و این ها همان«سوابق مادی تاریخ شهر» هستند.
غربی ها اخیرا زیبایی صنعا را از طریق مستند دیوارهای صنعا (1971) اثر پیر پائولو پازولینی کشف کردند که – پس از سال ها دسترسی سخت غربی ها به این شهر – مکانی با زیبایی خیره کننده را نشان داد، جایی که پازولینی در آن محو شده و اعلام می کند که این شهر باستانی را دوست دارد و به طور خستگی ناپذیر برای معرفی آن تلاش خواهد کرد.
درخواست برای نجات شهر باستانی در سال 1986 به اوج خود رسید، زمانی که یونسکو، این شهر باستانی را در فهرست میراث جهانی ثبت و درجه میراث های با ارزش های برجسته را به آن اعطا کرد. با این حال، در کمتر از 30 سال، این مکان در فهرست میراث جهانی در خطر در سال 2015 به ثبت رسید.
ترکیبی از غفلت، جنگ و بلایای طبیعی، تلاشهای حفاظتی و مرمتی را افزایش داده است که اغلب به افراد، سازمانهای اجتماعی و کمکهای بینالمللی واگذار میشود. با این حال، شهر قدیمی صنعا فاقد تعمیر، نگهداری و زیرساخت های لازم شهری است، که انتقادات زیادی را از سازمان عمومی یمن در حفاظت از مکان های باستانی و نهادهایی که مسئول حفظ شهر هستند را به دنبال داشته است.
در سال 2014، یونسکو نسبت به عدم مشارکت آشکار سازمان حفاظت از آثار باستانی یمن در پروژه عظیم بازسازی سیستم آب و فاضلاب شهر که توسط شهرداری صنعا در جریان بود اعتراض کرد و در مورد تأثیرات منفی احتمالی اجرای غیر اصولی این پروژه بر ساختمانهای شخصی و باستانشناسی ابراز نگرانی کرد. با این حال، حتی اگر سازمان حفاظت یمن نیز در این طرح وارد می شد، باز حضور پادگان های وزارت دفاع یمن دقیقا در اطراف شهر باعث نگرانی نهادهای ناظر بر آثار یمن می باشد.
در سال 2015، ماهها پس از تسلط حوثیها(انصارالله) بر استان صنعا، ائتلاف به رهبری عربستان سعودی عملیات خود را در یمن آغاز کرد که شامل حملات هوایی به پایتخت نیز میشد. احمد الجهبری، روزنامه نگار یمنی می گوید:«وقتی جنگ شروع شد، همه چیز تغییر کرد. دیدن انفجارها برای ما تکاندهنده بود. احمد به روزی در سال 2015 اشاره کرد که یک بمب سعودی به شهر قدیمی صنعا اصابت کرد و یک خانواده کشاورز را کشت.
جنگ و بحران اقتصادی، ساکنان را مجبور به فروش خانههای خود کرد که با استفاده از مصالح و روشهایی که استانداردهای حفاظتی را نقض میکردند ساخت یا تعمیر شده بودند. ادامه این این تغییر و تخریب در بخش مسکونی صنعا قدیمی میتواند به این معنی باشد که شهر جایگاه خود را در فهرست میراث یونسکو از دست میدهد.
احمد ناجی، محققی که اکنون تحلیلگر گروه بینالمللی بحران است، می گوید: علاوه بر جنگ و غفلت، تغییرات آب و هوایی تأثیر آشکاری بر بخش قدیمی صنعا داشته است. گزارش ها حاکی از آن است که تنها در یک سال 131 نفر در نتیجه مستقیم سیل یا بر اثر ریزش خانه ها جان خود را از دست داده اند که می توان از جمله آن ها به تخریب خانه عبدالله البردونی شاعر یمنی اشاره کرد که جان خود را از دست داد.
در آگوست 2022، باران های شدید باعث فروریختن 10 بنای تاریخی و آسیب رساندن به بیش از 80 ساختمان شد. ناجی این سیل ها را نمادی از از بین رفتن گسترده هویت و تنوع فرهنگی می داند که زمانی صنعا را به خانه تساهل تبدیل کرده بود و الآن بیش از حد کاهش یافته است.
با تسلط حوثی ها(انصارالله) بر صنعا در سال 2014، شعار آنها “لعنت بر یهودیان” به سرعت بر روی بیلبوردها و دیوارهای شهر، از جمله دیوارهای شهر باستانی، که یک مکان میراثی است، منتشر شد. در نتیجه بسیاری از یهودیان شهر را ترک کردند. در مارس 2022 گزارش سازمان ملل اعلام کرد که تنها یک یهودی در صنعا باقی مانده است، پس از اینکه جامعه آنها شامل ده ها هزار نفر بود.(بخش عظیمی از یهودیان صنعا در جریان جنگ های شش گانه 2004 تا 2010 یمن را ترک کردند)
قبل از آخرین خروج، حدود 49000 یهودی یمنی بین سالهای 1949 تا 1950، به عنوان بخشی از عملیات فرش جادویی(انتقال یهودیان به فلسطین اشغالی)، خانههای خود را ترک کردند و توسط هواپیماهای انگلیسی و آمریکایی مخفیانه به رژیم صهیونیستی منتقل شدند.
علیرغم این رنج و تقسیمات کنونی، بخش قدیمی صنعا همچنان نماد غرور و وحدت یمن است.ناجی می گوید: «پیاده روی در مسیرهای باریک و پرپیچ و خم یکی از قدیمی ترین شهرهای جهان، تجربه ای فراموش نشدنی است.
الجهبری می گوید که عاشق زندگی ساده، زیبایی و فرهنگ در شهر قدیمی صنعا است و به یاد دارد که چگونه قبل از عید از آنجا خرید می کرد.
در مورد هنرمندان یمنی که اکنون به خارج از کشور فرار کرده اند، می گویند که شهر قدیمی صنعا محلی برای نوستالژی و زنده کردن خاطرات است.مراد سبیع، هنرمند نقاش بر روی دیوار می گوید: بوی قهوه و بازار مس را به یاد دارم. بازار زرگرها و لباس عروسی که مردم در آن راه می روند، می خرند، فریاد می زنند و چانه می زنند، وقتی از باب الیمان عبور می کنی، حس زیبایی می کنی، دنیای کوچکی است؛ دنیای صنعا».
سبیع همچنان می گوید که بخش قدیمی صنعا روح یمنی ها است. وی از ساکنان صمیمی آن یاد می کند که اگر غریبه ای را که جلوی خانه شان ایستاده بود، به نوشیدن آب و قهوه دعوت می کردند.
همچنین فرح مکتری، هنرمند دیگر یمنی را می بینیم که نمادهای بصری شهر باستانی را در آثار هنری معاصر خود که از گرافیست پیشگام یمنی فؤاد الفتیح الهام گرفته شده است، گنجانده است.
برای هنرمند مظهر نزار، شهر قدیمی صنعا یک موتیف تکرارشونده در نقاشیهای آبرنگ اوست. آنها جنبهای از زندگی را با جزئیات عکاسی و زمان معلق نشان میدهند.
شهر قدیمی همیشه زنده است. العرشی، هنرمند یمنی در سریال سال 2013 خود با عنوان “اشباح یمن” چهره و بافت شهر را بازسازی می کند. وی در این گزارش تصویری تک رنگ، مکانی را گزارش می دهد که او آن را قدیمی، پویا و سرزنده توصیف می کند، همان جایی که او دوست دارد و آرزویش را می کند.
منبع: میدل ایست آی