اکتبر گذشته، یک تورنمنت فوتبال در استادیوم باشگاه ورزشی الوحده در صنعا در حال برگزاری بود. در میان هواداران، مردان جوانی بودند که کلاه طلایی رنگی بر سر داشتند و این کلاه آنها را از سایر جوانان یمنی متمایز میکرد. در دست آنها تصویر غولپیکری از سلطان فرقه بُهره، مفضل سیف الدین هندیالاصل بود. این صحنه برای جوانان دیگر ناآشنا به نظر میرسید، آنها در جایگاه بودند و نمیدانستند این مرد عمامهدار کیست و این جوانان چه کسانی هستند.
در مجاورت آن باشگاه، که در محله حدّه، یکی از محلههای معتبر صنعا قرار دارد، مردی پولدار از پیروان فرقه بهره، کافهای را در یک مرکز تجاری مدیریت میکند. قهوهای که در این کافه به فروش میرسد توسط مردم منطقه حراز یمن که جزو مراکز معنوی جامعه اسماعیلیه در جهان است تولید میشود.
کمپین تبلیغاتی که با افتتاح کافه و مرکز تجاری همراه بود قابل توجه بود؛ زیرا هنرمندان، چهرههای رسانهای و افراد مشهور را در شبکههای اجتماعی گرد هم میآورد که همگی هدفی فراتر از افتتاح یک پروژه سرمایهگذاری را تبلیغ میکردند و شعارشان این بود: «قهوه را به هر خانهای برگردانید و آن را در هر دره و روستایی بکارید.»
این فعالیتها سوالاتی را در میان برخی از فعالان شبکههای اجتماعی یمنی در مورد فرقه بُهره در یمن و نقش آن در زمان جنگ جاری و میزان تأثیرپذیری پیروان این فرقه از این جنگ که وارد هشتمین سال خود میشود، ایجاد کرد. در این مقاله سعی داریم تا حدودی بر گروه بُهره از پیروان فرقه شیعه اسماعیلیه به عنوان یک جزء جداییناپذیر از جامعه چندپاره یمن بحث کنیم.
ایمان، حرم، بازار
بُهرهها از شیعیان اسماعیلی، منسوب به اسماعیل بن جعفر الصادق، از دودمان حسین بن علی بن ابی طالب هستند. پس از مرگ المستنصر بالله، خلیفه فاطمی در مصر در سال 487 هجری قمری، اسماعیلیان به دو فرقه تقسیم شدند: اسماعیلیه نزاریه و اسماعیلیه مستعلیه. دومی منسوب به المستعلی بالله (متوفی 495 ق) است که نوزدهمین امام اسماعیلیان و نهمین خلیفه فاطمی است. بیشتر پیروان فرقه اسماعیلیه که به آنها طیبیه نیز گفته میشود به دو دسته بهرههای داوودیه و سلیمانیه یا مکرمه تقسیم میشوند که اکثر پیروان آن امروزه در یمن حضور دارند. کلمه بهره از زبان هندی باستان به معنای »بازرگان« گرفته شده است. جای تعجب نیست که اکثر پیروان بهره در یمن علاوه بر فعالیتهای قابل توجه خود در کشاورزی به تجارت نیز مشغول بوده و هستند.
بیشتر اعضای فرقه بهره در شهر حراز در جنوب غربی استان صنعا متمرکز شدهاند و در استان عدن در جنوب یمن نیز حضور چشمگیری دارند. این فرقه دارای دو زیارتگاه مهم است که نه تنها برای پیروان این فرقه در یمن بلکه برای پیروان این فرقه در کل جهان دارای اهمیت است. یکی از آنها مقبره الملكة أروى در منطقه جبله در استان إب در مرکز یمن است که دختر احمد الصلیحی (440-522ق) خلیفه دوازدهم فاطمی است و بیش از پنجاه سال بر یمن حکومت کردند.
زیارتگاه دیگر در منطقه الحُطیب در حراز در غرب صنعا است و مقبره حاتم بن ابراهیم معروف به حاتم حضرات یا به قول بهرهها حاتم الخیرات است. حاتم بن ابراهیم الحامدی سومین داعی مطلق بهرهها است، کسی که منطقه الحطیب حراز را مرکز و پایگاهی برای نشر و دعوت اسماعیلیه در یمن قرار داد و تا زمان وفات وی در سال 596 هجری قمری آن منطقه مرکزی فکری پاسداری و ادامه مسیر بهرهها بود. پیروان بهرهها از کشورهای مختلف جهان سالانه به زیارت مرقد حاتم بن ابراهیم الحامدی داعی میروند و درآنجا مناسک و دعا خاصی انجام میدهند و هدایا و متبرکات نیز توزیع میکنند.
تعداد پیروان فرقه بهره در یمن بین 15 تا 20 هزار نفر است که برخی از آنها از زمان وقوع جنگ کنونی برای زندگی به خارج از یمن رفتند. اما بهرههای یمن هنوز مشتاقند به فرزندان خود فقه اسماعیلیه به طور خاص و فهم دین اسلام را به طور عام بیاموزند و به فرزندان خود بیاموزند که دشمنان امت اسلامی علیه آنها چه نقشهای میکشند.
هویت اجتماعی بین بسته بودن و باز بودن
افراد این فرقه پسران یا دختران خود را به ازدواج غیر افراد طائفه در نمیآورند. برای حفظ این امر، شیوخ بهره برای تسهیل ازدواج و عدم زیادهروی در مهریهها در میان پیروان فرقه، اسنادی را تدوین و تصویب کردند. همچنین سلاطین متوالی و بزرگان بهره نیز با تأمین مالی و برگزاری مراسم عروسی دستهجمعی از جوانانی که در شرف ازدواج هستند، حمایت میکنند.
بهره ها در یمن دارای مساجد و مراکز مذهبی و آموزشی مخصوص به خود هستند. در صنعا سه مسجد دارند یکی در محله نقم، دیگری در محله همدان و یک مسجد بزرگ در منطقه الحطیب در حراز قرار دارد. محفل ماهانه بهرهها در الفیض الحاتمی که شبیه قلعهای بزرگ است برگزار میشود، بزرگان فرقه در آن گرد هم میآیند و مسائل خود را مطرح میکنند و در آن دروس دینی از کتب فرقه و مجالس عروسی، برگزار میشود. تولدها و جشنهای پیروان بهره در یمن نیز در آن قلعه برگزار میشود. بهرهها همچنین بازاری دارند که برای فروش لباس، عطر و سایر کالاها در محله باب السلام، در مجاورت باب الیمن، در مرکز پایتخت، صنعا، گرد هم میآیند.
در شهر عدن، به ویژه منطقه کریتر، بازار تجاری دیگری به نام بازار بهرهها وجود دارد که در آن مجموعهای از مغازههای متعلق به تعدادی از بازرگانان و پیروان این فرقه است که در آن عطر، ادویه و سایر کالاها به فروش میرسد. در کنار بازار، مسجد الخوجه و مسجد علی بهای قرار دارد که در حدود 150 سال پیش ساخته شده و در سال 2000 میلادی به همراه بازار آهنگران بازسازی شده است. همچنین در کریتر نیز مرکز علمی فرقه به نام «البیت البرهانی» وجود دارد. در استان الحدیده، نیز مسجد معروف بهره در نزدیکی محله قدیمی باب مشرف وجود دارد.
از زمان آغاز جنگ جاری در یمن، به دلیل نگرانیهای امنیتی و تعطیلی، ورود هزاران نفر از پیروان فرقه بهره به مرقد حاتم الحامدی یا به قول خودشان حامد الحضرات متوقف شد. عمده این افراد از پیروان فرقه از هند و پاکستان بودند که به دلیل بسته شدن فرودگاه صنعا قادر به سفر و زیارت نشدند.
فرقه بهره بر این باور است که آموزههای دین آنها باید فقط به پیروان مؤمن این فرقه آموزش داده شود، از این رو آنها دست به فعالیتهایی نمیزنند که به گسترش فرقه آنها کمک کند و فقط به پیروان خود بسنده میکنند.
بیعدالتی تاریخی
بهرهها سالها به دور از سیاست در یمن زندگی میکردند. از زمانی که امامشان «الطيب بن الآمر» وارد غار یا غیبت شد تا سال 1965 آنها ساکت بودند. در همان سال طاهر سیف، پنجاه و یکمین داعی فرقه اسماعیلیه شد و بعد از درگذشت او محمد برهان الدین پنجاه و دومین داعی در سلسله اسماعیلیه طیبیه شد و پس از او مفضل سیف الدین به رهبری رسید که سلطان کنونی بهرهها است. او در حال حاضر از اطاعت مطلق پیروان بهره در یمن، هند، پاکستان و کشورهای مختلف که بهرهها در آن ساکن هستند، برخوردار است.
در دوران حکومت ائمه زیدیه در یمن، از جمله دوران حکومت پادشاهی متوکلی تا انقلاب بیست و ششم سپتامبر 1962، بهرهها و سلیمانیهها به دلیل اعتقادات مذهبی خود مورد کشتار و آوارگی قرار گرفتند. سوء استفاده، مصادره دستنوشتهها و کتابهایشان همراه با طرد سیاسی، و غارت روستاها و زمینهایشان بلایی بود که سر آنها آمد.
در شمال یمن، وضعیت پس از انقلاب یمن در بیست و ششم سپتامبر 1962 بسیار بهبود یافت و پس از استقرار وحدت یمن در سال 1990، بهرهها نمایندگانی از مناطقی که ساکن بودند در پارلمان و دولت یمن داشتند و در موسسات مختلف نظامی و پادشاهی وابسته به تعدادی از دولتهای متوالی در دوران حکومت رئیس جمهور علی عبدالله صالح که با آنها ارتباط خوبی داشت، برقرار کردند. چنانکه سلاطین بهره ملاقاتهای زیادی با وی داشتند که مهمترین آنها دیدار محمد برهان الدین، سلطان بهرهها در سال 2007 بود. در جریان حوادث بهار عربی و قیام علیه حکومت رئیس جمهور صالح در سال 2011، بهرهها هیچ موضعی در حمایت یا مخالفت نداشتند. سلطان مفضل سیف الدین در سال 2014 از شهر عدن و منطقه عزلة جِبلَه در استان اب بازدید کرد و در آنجا افراد فرقه با او به عنوان جانشین پدرش بیعت کردند.
حذف و ترور
اعضای فرقه بهره در زمان حکومت عبد ربه منصور هادی در کنفرانس گفتگوی ملی جامع شرکت کردند. این افراد عبارت بودند از مصطفی العزی خالد، الصافی محمد الکاهلی، نبیل اسماعیل الامیر، احمد منصور المزحانی، عبدالله علی صغیر المزنعی، علی حسن جابر الصلول، عمار حیجر الشیبانی، محمد علی غالب زاید، منصور عبدالله الحرازی، محمد ناجی تالبه؛ اما برخی از نمایندگان این اقلیت دینی با وجود مشارکت در سند پایانی گفتوگو، از بیتوجهی و عدم ذکر راهحل برای مشکلات فرقه خود ابراز نارضایتی کردند.
با شروع جنگ در پایان سال 2014 میلادی، پس از خروج عبد ربه منصور هادی از صنعا، اعضای این فرقه به موافق و مخالف تقسیم شدند؛ اما این فرقه به طور کلی بیطرف ماند و در این مورد بیانیهای صادر نکردند و نسبت به هیچ یک از طرفهای درگیری در یمن هیچ موضعی نداشتند.
با این وجود، پیروان فرقه بهره در طول جنگ جاری از حملات و سوءاستفادهها در امان نماندند؛ آنها در صنعا در بیست و نهم ژوئیه 2015 با انفجار یک خودروی بمبگذاریشده در نزدیکی مسجد خود در منطقه نقم مورد هدف قرار گرفتند و در نتیجه این حمله سه نفر کشته و حدود شش نفر دیگر از آنها زخمی شدند.
در عدن، هواپیماهای ائتلاف سعودی-اماراتی در اوایل سال 2015 حملهای را به مسجد الخوجه که خاص بهرهها بود انجام دادند. پس از این حادثه، فرزندان بازرگانان وابسته به این فرقه بارها ربوده شدند. علاوه بر آن مغازههای بهرهها در بازارشان بسته شد و این حوادث دهها خانواده بهره را بر آن داشت تا عدن را ترک کنند. اما کسانی که در عدن باقی ماندهاند معتقدند که چالشها باید برطرف شود. آنها باید در عدن بمانند تا با هم همزیستی کنند.
وفاداری گذرا به وطن و کمکهای خیریه
پیروان بُهره در یمن میگویند که وفاداری مطلق آنها به پنجاه و سومین داعی مطلق فاطمی، سلطان مفضل سیف الدین است که در هند متولد شده و در حال حاضر در انگلیس اقامت دارد و رهبر معنوی و حامی مادی آنها است. در آخرین دیدار سلطان سیف الدین در سال 2014 به یمن رفت و با هزاران تن از پیروان خود برای زیارت آرامگاه ملکه اروی بنت احمد الصلیحی به شهر جبله در استان اب و سپس به روستای الحطیب و منطقه حراز رفت.
یکی از جنبههای حمایت مادی که سلطان سیف الدین از پیروان خود در یمن ارائه میکند، قرض دادن پول به آنها برای استفاده به عنوان سرمایه برای پروژههای تجاری در چارچوب پروژهای است که بهرهها آن را «قرض الحسنه البرهانی» مینامند. این پروژه تصریح دارد که به معاملات ربوی نمیپردازد. همچنین مبالغی به کسانی که برای ریشهکن کردن درخت قات و جایگزینی آن با کشت قهوه اقدام میکنند، داده میشود.
در اوج بحرانهای اقتصادی یمن، مردم بُهره با طرحها و ابتکارات بسیاری برای جلب توجه عموم تلاش کردند. در سال 2015 پس از اینکه مقامات محلی به دلیل بحران نتوانستند مسئولیت انتقال زباله را انجام دهند، بهرهها به انتقال زبالهها به خارج از آن منطقه مشغول شدند و برخی از خیابانهای پایتخت، صنعا، را پاکسازی کردند.
در مناطقی از هند، بُهرهها برای حمایت از بیماران یمنی که در آنجا سرگردان شده بودند، با مبالغی پول کمک کردند. اعضای فرقه علاوه بر حمایت مالی ارائه شده توسط سلطان خود، ماهانه مبلغی را از همه اعضا جمعآوری میکنند تا در پروژههای مشترکی مانند بازسازی خانهها و ساخت جاده هزینه کنند.
مخالفان فرقه بُهره بر این باورند که آنها به دلیل عباداتشان که با بقیه فرقهها در تضاد است خطری برای اسلام هستند، در حالی که برخی دیگر در نتیجه درگیریهای خونینی که در طول تاریخ برای آنها رخ داده است آنها را یک فرقه منزوی میدانند و اگرچه با دیگران ادغام نمیشوند، اما آنها را صلحطلب میدانند و میگویند آنها به دنبال انتشار آنچه به آن اعتقاد دارند نیستند. به طور کلی پیروان اسماعیلیه در یمن، در برخورد با افراد دیگر دارای گرایشی مشارکتی، مسالمتآمیز و بردبار هستند.
منبع: المدنیة