در چند روز گذشته، حمد بنعیسی آلخلیفه، پادشاه بحرین در دیدار با ولادیمیر پوتین، بر تلاش و تمایل به عادیسازی ورابط کشورش با ایران تاکید کرده و خاطرنشان کرده بود که مشکلاتی که قبلا با یاران داشتهاند اکنون برطرف شده و هیچ دلیلی برای به تاخیر انداختن این روابط وجود ندارد. به فاصله کمی از این دیدار، پادشاه بحرین در سفر به چین و دیدار با شی جینپینگ مجددا بر اصل حسن همجواری تاکید کرده و خواهان برقراری روابط با ایران شد. این سخنان نیز نوعی استمداد از چین برای میانجیگری میان دو کشور به شمار میايد، به ویزه که چین سابقه چنین کنشگریای را در کارنامه خود دارد.
بحرین کشوری با حدود 80 درصد جمعیت شیعه، از مهمترین پتانسیلهای شیعی در منطقه خلیج فارس به حساب میايد. متعاقب حمله به سفارت و کنسولگری عربستان در تهران و مشهد در سال 1394 و قطع روابط ریاض-تهران، این کشور نیز روابط خود را با ایران قطع کرده و خواستار خروج دیپلماتهای ایرانی از منامه ظرف 48 ساعت شد. پس از توافق ایران و عربستان در مارس 2023 و بازگشایی سفارتهای دو کشور ، گمانهزنیهایی از برقراری روابط دوباره ایران و بحرین نیز مطرح شد. سوال اصلی این است که این کشور چرا در شرایط کنونی خواستار بازگشت روابطش با جمهوری اسلامی ایران شده و در صورت وقوع این توافق، وضعیت شیعیان این کشور که تحت کنترل شدید آلخلیفه قرار دارند چگونه خواهد شد؟ آیا مصالحه دو کشور شیعهنشین دو سوی خلیج فارس، میتواند تاثیر قابل توجهی بر کنشگری احزاب و فعالان شیعی در این کشور بگذارد؟ برای بررسی وضعیت فعلی و چشمانداز آینده این کشور، به گفتگو با جناب دکتر عبدالرئوف شایب، فعال شیعی بحرینی و دبیرکل جنبش خلاص بحرین نشستیم.
در فروردینماه سال جاری (1403)، حکومت بحرین اقدام به آزادی حدود 1500 نفر از زندانیان سیاسی در چارچوب «بزرگترین عفو سالهای اخیر» کرد. این اقدام پس از فشارهای نهادهای حقوق بشری نسبت به تعداد بالای زندانیان، اسارت افراد زیادی بدون محاکمه و اثبات گناهکاری و همچنین وضعیت وخیم داخل زندانها صورت گرفت. هرچند در میان آزادشدگان، شخصیتهای برجسته مطالبهگری مانند شیخ علی سلمان و عبدالوهاب حسین حضور ندارند. علاوه بر این، شنیدهها حاکی از این است که آلخلیفه در فکر آزادی گروهی جمعی دیگر از زندانیان به مناسبت عید مبارک قربان است. به عقیده دکتر شایب، هر چند حکومت پادشاهی بحرین در صدد است تا قدرت و تفوق خود بر همه امور را ثابت کرده و نشان دهد دستگیریها و آزادیها تنها با اراده حاکمیت و بدون تاثیر از فشارهای بیرونی است، اما آزادی تعداد بالای زندانیان در ماههای گذشته حتما متاثر از تمایل حکومت آلخلیفه برای توافق با ایران است. او در ادامه افزود: اگر آزادی موج جدید زندانیان رخ دهد، تنها در صورتی که شامل بزرگان شیعه و رهبران اصلاحگری باشد ارزشمند است. اگر فردی مانند شیخ علی سلمان از بند رها شود، مانند نخ تسبیخی میتواند فعالان و کنشگران اصلاحطلب شیعی را دور خود جمع کند.
در حاشیه اجلاس گفتگوی همکاری های آسیاسیی که روز سوم تیرماه در تهران برگزار شد، وزیر خارجه بحرین با دکتر باقری کنی، سرپرست وزارت امور خارجه ایران دیدار کرده و در این باب گفتگو کردند. در بیانیه پایانی این دیدار بر ایجاد سازوکارهای لازم برای آغاز گفتگوهای دو کشور برای بررسی چگونگی از سرگیری روابط سیاسی توافق شد. آنچه که پادشاهی بحرین را اکنون به سمت برقرای مجدد روابط با ایران سوق داده این است که پس از توافق عربستان با ایران، تنها کشوری که در منطقه روابط دیپلماتیک با جمهوری اسلامی ندارد، بحرین است و این مسئله به نوعی این پادشاهی کوچک خلیج فارسی را در انزوا و تنهایی قرار میدهد. از سوی دیگر، با توجه به تنشهای منطقه و حمله مستقیم ایران به خاک اسرائیل، بحرین که در سال 2020 روابط دیپلماتیک خود را به صورت رسمی و علنی با رژیم صهیونیستی آغاز کرده، به عنوان دشمن ایران به شمار میآید و به عبارتی از جانب ایران و محور مقاومت احساس خطر حیاتی میکند. از این رو، آلخلیفه در صدد است تا از صف دشمنان آشکار ایران خارج شود. هرچند بسیار بعید به نظر میرسد که روابط بحرین با ایران تاثیری بر روابط این کشور با اسرائیل بگذارد و آن را کمرنگ و یا تضعیف کند. علاوه بر تنشزدایی با ایران که آوردههای امنیتی و ثباتزایی برای بحرین و کل منطقه دارد، این پادشاهی چشم امیدی به برقراری روابط اقصادی و تجاری نیز با جمهوری اسلامی ایران دارد.
در سطح داخلی، نگاههای متفاوتی نسبت به توافق با ایران وجود دارد. در حالی که شیعیان مشتاق اصلاح روابط تهران-منامه هستند، بدیهی است که عدهای در بدنه حاکمیت و در میان مردم سنیمذهب این کشور، مخالف برقراری این روابط دیپلماتیکاند. هر چند به مرور زمان، از تعداد مخالفتهای نخبگان سیاسی با برقراری این روابط – مانند آنچه در عربستان پیش از توافق با ایران رخ داد – کاسته میشود. از سمتی پادشاه بحرین برای اقناع عمومی مخالفین خود دست به اقداماتی زده است؛ از جمله این اقدامات، استفاده از ظرفیت علمای مورد اقبال مردم مانند شیخ عثمان الخمیس است. الخمیس که از وعاظ شناختهشده کویتیالاصل است و محبوبیت بسیاری میان سنیمذهبان در کشورهای خلیج فارس دارد، در روزهای اخیر به بحرین سفر کرده که با استقبال گرم مردم روبهرو شده است. برخی علت سفر او به بحرین در زمان کنونی را تاثیر بر افکار عمومی و توجیه تصمیم حکومت برای برقراری ارتباطات دیپلماتیک با ایران میدانند. عثمان خمیش فردی مناسب برای این امر به نظر میرسد، چرا که چند روز پیش در ویديوی کوتاهی، او بر اطاعت از حاکم و ولی امر مسلمسن تاکید میکند و اطاعتپذیری را از اهم توصیههای پیامبر اسلام صلوت الله علیه معرفی مینماید. الخمیس تا پیش از این به عنوان واعظ و روحانی سلفی مستقل از حکومتها به شمار میآمد، اما موضع اخیر وی نشان میدهد که او مسیری متمایل به سلفیهای مدخلی اتخاذ کرده و در همان مسیر یعنی توجیه تصمیمات پادشاه/ملک/سلطان سخن میگوید.
طرف دیگر این توافق البته جمهوری اسلامی ایران است که واکنش آن به این تمایل بحرین نیازمند بررسی است. به عقیده دکتر شایب، ایران ظاهرا منفعت چندانی – علیالخصوص در جنبه اقتصادی – از عادیسازی روابطش با بحرین کسب نخواهد کرد و شاید به همین دلیل است که جمهوری اسلامی موضعی در این زمینه نگرفته و هنوز تمایل و علاقهای از خود بروز نداده است. اما همین موقعیت میتواند فرصتی برای ایران جهت کسب امتیاز از بحرین و حتی عربستان باشد. از جمله مهمترین پیششرطهای ایران برای برقراری روابط میتواند ناظر به وضعیت شیعیان، اعم از زندانیان، و آزادی عمل بیشتر آنان برای سفر به حرمهای شریفه اهل بیت علیهمالسلام در ایران و عراق باشد.
از سوی باید به این نکته توجه داشت که ایران یکی از مهمترین پناهگاههای معارضین شیعه بحرین بوده است. در طول سالهای اخیر از تمامی هفت گروه معارض بحرینی نمایندگان و اعضای اصلی در ایران حضور و فعالیت داشتهاند. در صورت اعلام عفو عمومی حکومت آلخلیفه برای آزادی زندانیان و بازگشت معارضین ساکن کشورهای دیگر به بحرین، ارتباط با این گروههای شیعی اصلاحطلب پتانسیل ویژهای برای ارتباط با شیعیان بحرین است. علاوه بر این، همان طور که دبیر کل جنبش خلاص اشاره کردند، بازگشایی سفارتخانه جمهوری اسلامی ایران در بحرین شرایط فرصت ویژهای جهت فعالیت، همراه کردن مردم با اندیشه انقلاب اسلامی ایران و ولایت فقیه، و حتی تامین تسلیحاتی، نظامی، اطلاعاتی و مهارتی گروههای فعال شیعه و گروههای مقاومتی است. مضاف بر این، عدم ارتباط با ایران و معارضین ساکن جمهوری اسلامی در طول قریب به یک دهه گذشته موجب شده فاصلهای میان نسل جدید بحرین با ایده اصلاحخواهی و مطالبات دموکراتیک از جمله قانون اساسی مدون و پارلمانی برامده از انتخابات آزاد، ایجاد شود. افتتاح دوباره روابط به صورت رسمی که در ذیل آن، رفت و آمد بحرینیان به ایران را در سطح عمومی در پی دارد میتواند باعث بهبود شکاف مذکور شود.
با این حال برخی معتقدند که روابط تهران-منامه – درصورت تجدید – چشمانداز چندان مثبتی برای دیپلماسی فرهنگی و روابط خط دو ندارد، همانگونه که در روابط تهران-ریاض ارتباطات فرهنگی و مردمی قابل توجهی ایجاد نشد. لکن لازم به ذکر است که اکنون جمهوری اسلامی در شرایطی است که دست برتر را نسبت به بحرین هم در ابعاد دوجانبه و هم در سطح منطقهای دارد، این مسئله فرصتی برای ایران است تا با برنامهریزی فرهنگی و آگاهی کامل از شرایط حال و براورد جامع از سناریوهای آینده، برای کنشهای فرهنگی پس از عادیسازی ورابط راهبردهای عملیاتی تعریف کند و سطح روابط فرهنگی را بیش از انچه در ارتباط با عربستان شاهد بودیم، ارتقاء دهد.