در آسیای مرکزی، مسئلۀ پیچیدۀ آبهای فرامرزی باز تشدید شده است. افغانستان به طور فعال پروژۀ ساخت کانال غول پیکر قوش تپه را در ولایت بلخ در مرز ترکمنستان اجرا میکند. آغاز ساخت آن یک سال پیش اعلام شد. در اوایل ماه مارس، مقامات افغان پیشرفت ساختوساز را بررسی کردند که مقیاس آن نه تنها همسایگان را تحت تاثیر قرار میدهد بلکه نگرانیهای جدی را نیز برمیانگیزد.
طالبان ادعا میکند که آب کمی از آمودریا وجود دارد
طول کانال جدید باید 285 کیلومتر، عرض – 100 متر و عمق – 8.5 متر باشد. این کانال از آمودریا در شهرستان کلدر ولایت بلخ سرچشمه میگیرد. آب کانال از همین رودخانه گرفته میشود. ظرفیت کانال 650 متر مکعب در ثانیه خواهد بود.
این پروژه بهدست شرکت توسعۀ ملی اجرا شده و هزینۀ ساختوساز از بودجۀ عمومی تأمین میشود. هزینه تخمینی این پروژه حدود 684 میلیون دلار است که بر پایۀ برنامۀ مجریان، این کانال 3 میلیون جریب زمین (1 جریب برابر با 2000 متر مربع) در ولایات بلخ، جوزجان و فاریاب را آبیاری کرده و زمینه اشتغال را برای حدودا 250000 نفر فراهم خواهد کرد. طالبان معتقد است که این پروژه به آبرسانی به مناطق خشک کمک خواهد کرد و به توسعۀ کشاورزی منجر خواهد شد. اکنون بیش از 6000 نفر در ساخت این کانال مشارکت دارند.
طول بخش تکمیلشده در پایان نوامبر 2022، حدود چهل کیلومتر بود. تکمیل این پروژه برای سال 2028 برنامهریزی شده است.
کارشناسان بیم آن دارند که با بهرهبرداری از کانال قوش تپه، وضعیت حوضۀ آبریز منطقه شدیدا آسیب ببیند. این در حالی است که در سالیان اخیر همۀ جمهوریهای آسیای مرکزی به طور فزایندهای کمبود آب را احساس میکنند.
پایین دست این حوضه یعنی ازبکستان و ترکمنستان ممکن است بیشترین آسیب را ببینند. این کشورها ممکن است تا 15% از آب رودخانۀ اصلی منطقه را از دست بدهند اما مصرفکنندۀ اصلی آب در آسیای مرکزی ازبکستان است که جمعیت آن به 34 میلیون نفر رسیده و همچنان رو به افزایش است. علاوه بر این، 90% آب در جمهوری در بخش کشاورزی مصرف میشود.
شایان ذکر است که از ژوئن سال گذشته، پر شدن حوضۀ آمودریا به 65 تا 85% کاهش یافته و تا کنون زیر حد معمول باقی مانده است. صرفهجویی در مصرف آب در سال گذشته از تاشکند، دوشنبه و عشق آباد نتیجه مطلوبی نداشته است.
پروژههای کابل میتواند یک فاجعه برای سراسر آسیای مرکزی باشد
مقامات کابل قرار نیست تنها به ساخت کانال قوش تپه بسنده کنند. افغانستان در نظر دارد مجتمع برق آبی بسازد که میتواند بیشتر جریان تابستانی رود پنج را ذخیره کند. به این ترتیب، طالبان قرار است سهم خود از آب رودخانههای فرامرزی شمالی را بگیرند.
به گفتۀ کارشناسان، اجرای این دو پروژه نه تنها ممکن است مشکلات اقتصادی و اجتماعی در ازبکستان و ترکمنستان را در پی داشته باشد، بلکه ممکن است یک فاجعۀ زیستمحیطی در سراسر آسیای مرکزی نیز در پی داشته باشد.
واقعیت این است که آمودریا نه تنها سرچشمۀ اصلی دریای خشکشدۀ آرال، بلکه برای دیگر مخازن و رودها نیز هست. این خطر وجود دارد که رودخانه اصلا به دهانۀ آن و بقایای آرال نرسد. در چنین وضعیتی حیات زیستمندان این مناطق در خطر خواهد افتاد.
زیستگاه پاییندست آمودریا، که بخشی از شبکۀ جهانی ذخایر زیستکرۀ یونسکو است، نخستین موردی خواهد بود که مورد حمله قرار میگیرد. این منطقۀ حفاظت شده در بخش شمالی پایین دست آمودریا در جنوب شرقی ساحل سابق دریای آرال واقع شده است.
رئیس جمهور ازبکستان شوکت میرضیایف در پایان سال 2022 وعده داد که با رهبری طالبان گفتگو کرده و جامعۀ جهانی را در حل این مشکل مشارکت دهد اما پیچیدگی وضعیت در این واقعیت نهفته است که جمهوریهای آسیای مرکزی هیچ توافقنامهای در مورد اشتراک آب با افغانستان ندارند. امارت اسلامی افغانستان نیز کنوانسیون سازمان ملل متحد در مورد حفاظت و استفاده از آبهای فرامرزی و دریاچههای بینالمللی را امضا نکرده است.
کمیسیون بین دولتی برای هماهنگی آب آسیای مرکزی (ICWC) نیز کاری به پیش نبرده است چراکه آنها هیچ سازوکار قانونی برای حل این وضعیت ندارند. هنوز امکان مذاکرۀ رسمی با کابل یا پذیرش امارت اسلامی در ICWC وجود ندارد زیرا طالبان یک سازمان غیرقانونی شمرده میشود.
در نوامبر سال گذشته، شرکتکنندگان ICWC در عشق آباد محدودیتهای برداشت آب را برای هر یک از پنج کشور منطقه برای دورۀ بدون پوشش گیاهی 2022-2023 برای حوضههای دو رودخانه اصلی – سیردریا و آمودریا تصویب کردند.
بر اساس این توافق، محدودیت برداشت آب از حوضۀ آمودریا 55.4 میلیارد متر مکعب آب بود. از این میان، ازبکستان با 23.6 میلیارد متر مکعب و ترکمنستان با 22 میلیارد متر مکعب بیشترین آب را به خود اختصاص داده است. نشست بعدی ICWC در ماه آوریل سال جاری در دوشنبه برگزار خواهد شد.
در 22 مارس مشخص شد که طالبان آمادۀ اجرای پروژه ساخت کانال قوش تپه «بر اساس تفاهم متقابل با ازبکستان» است و این را معاون نخست وزیر امارت اسلامی افغانستان، ملا عبدالغنی برادر، در دیدار با نمایندۀ ویژۀ رئیس جمهور ازبکستان در امور سیاست خارجی، عبدالعزیز کمیلف، در کابل بیان کرد.
نماینده کابل گفت که ازبکستان آمادگی خود را برای همکاری با گروههای فنی افغانستان به منظور افزایش کارایی پروژۀ ساخت کانال قوش تپه در کنار دیگر پروژههای زیربنایی اعلام کرد.
افزون بر این، عبدالغنی برادر خاطرنشان کرد که افغانستان حق دارد از رودخانۀ آمودریا «بر اساس معیارهای بینالمللی و با رعایت کامل امتیازات و حقوق افغانستان» آب دریافت کند. احداث کانال روابط دوجانبۀ بین دو کشور را تقویت میکند. تاشکند که در صورت تکمیل پروژه ممکن است بخشی از منابع کمیاب خود را از دست بدهد، از اظهارنظر مستقیم خودداری کرده و ظاهرا در حال توسعۀ برنامهای برای کاهش خطرات احتمالی برای صنعت کشاورزی خود است.