رشد تجارت کاپتاگون در سال 2022 از نظر حجم و گستره تداومیافته است. همان گونه که درگیریهای مسلحانه در مرز سوریه و اردن شدت یافته، قاچاقچیان برای اطمینان از رسیدن قرصها به مصرفکنندگان، بیشتر از قاچاق خلاقانۀ مواد، سوءاستفاده از شکافهای حکمرانی، ناامنی و گسترش شبکههای جنایی خود استفاده میکنند. رونق تولید کاپتاگون طی سه سال گذشته، تولیدکنندگان و قاچاقچیان سوری را تشویق به استفاده از مسیرهای دریایی تجاری – بنادری مانند لاذقیه – و قاچاق زمینی از طریق اردن برای رسیدن به مراکز مصرف در خلیجفارس میکند. اما دستگاههای اجرایی منطقهای در پی افزایش ظرفیت بازدارندگی در بنادر دریایی، تغییر قوانین درگیری در مرز خود با سوریه و نظارت بر محمولههای با منشأ سوریه هستند. این موانع جدید، قاچاقچیان را وادار به تطبیق دوبارۀ خود با شرایط کرده است.
دادههای توقیف اخیر نشان میدهد که کارآفرینان مواد مخدر در سوریه روزافزون به قاچاق زمینی، کشورهای جدید برای ترانزیت کاپتاگون و بازارهای جدید مصرفکنندۀ آنها نیازمند هستند. دو کشور – عراق و ترکیه – در این موضوع باید بیشازپیش هشیار باشند. سرریز تجارت کاپتاگون در این کشورها نشانگر سازگاری سریع قاچاقچیان است، زیرا آنها توانایی تشخیص ظرفیتهای منطقه را دارند. این بیانگر آن است که شبکههای قاچاق کاپتاگون گسترۀ گستردهتری از دولت سوریه و لبنان، عراق و ترکیه دارند.
استفاده از عراق برای دستیابی به خلیجفارس و مصرفکنندگان جدید
یکی از بزرگترین اهداف تولیدکنندگان کاپتاگون در سوریه، یافتن راههایی برای انتقال ارزان و ناشناخته دارو به مراکز مصرف در خلیجفارس بوده است. قاچاقچیان تا سال 2022، شدیداً به حملونقل دریایی از رهگذر دریای مدیترانه، دریای سرخ و مسیرهای زمینی از طریق اردن و به عربستان سعودی متکی بودند. اما اخیراً عربستان سعودی در پی افزایش ظرفیت نظارت خود در گذرگاههای مرزی با اردن و بنادر دریایی است. اردن پس از یکرشته حوادث قاچاق مسلحانه و بازگشایی گذرگاه مرزی جابر – نصیب در سپتامبر 2022 دیگر با قاچاقچیان مدارا نمیکند. این کار، قاچاقچیان کاپتاگون را در تنگنا قرار داده است، اما آنها بدون جایگزین نیستند، بهویژه در شرق سوریه که عراق جایگزین خوبی برای رسیدن قرصها به بازارهای خلیجفارس است.
عراق یک پل زمینی جایگزین برای رساندن کاپتاگون به مراکز مصرفکنندۀ خلیجفارس و نیز دارای شرایط مساعدی برای تجارت کاپتاگون است. حکمرانی گسسته و فساد گسترده در عراق، بستر مناسبی برای تجارت کاپتاگون مهیا کرده است. عراق بنا بر توقیفهای اخیر کاپتاگون در اردن و کویت، یک کشور ترانزیتی بوده است. افزون بر این، نبود چشمانداز سیاسی واحد در عراق، وضعیت امنیتی شکننده و بیثباتی اقتصادی، زمینه مناسبی را برای مصرف بالای کاپتاگون، بهویژه در میان جوانان عراقی پدید آورده است. ظهور کاپتاگون در عراق بهخاطر افزایش مصرف متآمفتامین، ترامادول و دیگر مواد در میان مردم محلی در سالهای اخیر است. سخنگوی ادارۀ مبارزه با مواد مخدر وزارت کشور، سرهنگ زیاد القیسی، در سال 2021 با اشاره به اینکه مصرف مواد مخدر در کشور به اوج خود رسیده، گفت: «عراق از یک گذرگاه برای تجارت مواد مخدر به یک مرکز مصرف تبدیل شده که این پیامدهای بنیادینی برای امنیت و سلامت عمومی عراق دارد».
درحالیکه پیشتر شمار انگشتشماری توقیف کاپتاگون در عراق وجود داشت، در سال 2022 افزایش فراوانی در شمار و حجم رهگیریهای کاپتاگون رخداده است. بیشتر تصرفها در مناطقی در داخل و اطراف مرز عراق و سوریه و در استان انبار مانند رطبه، قائم و رمادی رخ داده است. قاچاقچیان استفاده از فنون پیشرفتۀ قاچاق را افزایش دادند؛ برای نمونه قرصها را در لاشۀ گوسفندان مرده در نزدیکی قائم پنهان کردند یا انتقال مواد با «هواچرخ دستساز» صورت گرفته است.
با وجود این، یک رخداد در حومۀ بغداد نشان داد که عراق چیزی بیش از یک کشور ترانزیتی شده است. سرویس امنیت ملی عراق در 30 آوریل 2022، به یک انبار بزرگ در حومۀ بغداد که دربردارندۀ قرصهای کاپتاگون در کیسههای آرد، کارتنهای صنعتی و کیفهای دافلی بود حمله کرد و یک شبکه تبهکار بزرگ را دستگیر کرد که افزون بر شهروندان عراقی از چهار ملیت عرب در میان آنها بوده است. وجود یک انبار بزرگ نشان داد که قاچاقچیان امکانات جدیدی را برای ذخیرۀ محمولهها در حجمهای صنعتی و دور از مرز ایجاد میکنند تا به بازار محلی برسند و به مراکز اصلی مصرف منطقه بفرستند.
استفاده از ترکیه برای رسیدن به اروپا و گسترش تقاضا
ترکیه با تجارت کاپتاگون بیگانه نیست و وقتی در آغاز دهۀ 2000 بازار مواد مخدر از بالکان به سوی شامات تغییر یافت، افزایش قاچاق را تجربه کرد. نزدیکی ترکیه به بالکان و بسیاری از شبکههای غیرقانونی آن، یک مزیت جغرافیایی برای قاچاقچیان کاپتاگون برای رسیدن به بازارهای جدید مصرف است. هرچند، همایندی اِعمال قانون بیشتر و بستهشدن مرز در زمان جنگ، در پایان دهۀ 2010 و آغاز دهۀ 2020 از قاچاق کاپتاگون کاست.
قاچاقچیان بنا بر دادههای سال 2022 و 2023 باز در پی استفاده از ترکیه هستند. زمانی که تولیدکنندگان تولید کاپتاگون را در مقیاس صنعتی آغازیدند، کالاهای خود را با استفاده از بنادر دریایی در دریای مدیترانه برای ارسال و تغییر مسیر محمولهها به بازارهای مقصد در خلیج فارس قاچاق کردند. بسیاری از قاچاقچیان بهسادگی میتوانستند برای انتقال محمولههای بزرگ کاپتاگون به بنادر دولتی، منابع دولتی، شرکتهای کاغذی و شبکههای حملونقل دسترسی داشته باشند. موجی از توقیفهای پربازدید در امتداد بنادر جنوب اروپا و گزارشهای تحقیقاتی بین سالهای 2019 و 2021، آگاهی عملیاتی دستگاههای اجرایی را از فنون قاچاقچیان افزایش داد و در مقابل، قاچاقچیان تغییر مسیر داده و از مسیرهای زمینی ترکیه بهعنوان پل زمینی دسترسی به شبکههای قاچاق و به طور بالقوه گسترش بازارهای مصرف استفاده کردند.
بسیاری از رهگیریهای کاپتاگون در سال 2022 در شهرهای ترکیه نزدیک به مرز ترکیه و سوریه یا در حاشیۀ استانبول انجام شد که بیشتر دربرگیرندۀ وسایل نقلیه غیرنظامی یا کامیونهای تجاری و محمولههای بزرگتر کاپتاگون نسبت به سالهای گذشته بود. این کشور بزرگترین محموله کاپتاگون خود را تا به امروز (12.3 میلیون قرص در بندر امبارلی) توقیف و یک تبعۀ خارجی را دستگیر کرد. محمولههای کاپتاگون که شمار قابلتوجهی قرص را در صندوقعقب خودروها و کامیونهای تجاری حمل میکردند، کشف و ضبط شد و بسیاری از حوادث شامل تعقیب و گریز خودرو با نیروهای مجری قانون در ماههای آوریل و اوت در استانبول و در گذرگاه مرزی باب الهوی با سوریه و در قونیه، انطاکیه و مرسین رخ داده است.
قاچاقچیان از فرودگاههای ترکیه نیز برای تغییر مسیر کاپتاگون به بازارهای مقصد در خلیجفارس استفاده کردهاند؛ کویت در سال 2022 ترکیه را یک مسیر ترانزیتی خواند: در 23 ژوئن زمانی که فرودگاه بینالمللی کویت یک محمولۀ هوایی دارای 4 میلیون قرص پنهانشده در دستگاههای بستهبندی حرارتی را که یک تبعه سوری از فرودگاه بینالمللی استانبول فرستاده بود، توقیف کرد و در 9 سپتامبر گمرک 25000 قرص را که داخل یک بستۀ قهوهسازِ ارسال شده از ترکیه مخفی شده بود، رهگیری کرد.
هنوز هیچ مدرک متقنی از مصرف اروپایی کاپتاگون وجود ندارد. با وجود این، استفاده روزافزون قاچاقچیان از ترکیه نشانگر این است که قاچاقچیان همچنان اروپا را یک مسیر ترانزیتی پایدار و بازار مصرف بالقوه مینگرند. پس از توقیف 2 میلیون قرص، ترکیه اعلام کرد که منشأ این قرصها سوریه بوده و برای کشورهای اروپایی در نظر گرفته شده بود. با وجود کمبود شواهد، شبکههای تبهکار پیوندهای قویای با تجارت کاپتاگون در اروپا دارند. مجموعهای از توقیفها، تخریب انبارها و دستگیریها در آلمان، یونان، اتریش، رومانی و ایتالیا از سال 2019 نشان داد که کارآفرینان سوری و لبنانی به تدریج جای پای خود را در اتحادیۀ اروپا گسترش دادهاند و با گروههای تبهکار محلی مانند مافیای مستقر در ناپل و کامورا یا حتی تأسیس مستقیم شرکتهای کاغذی و شبکههای غیرقانونی برای قاچاق کاپتاگون مشارکت دارند.
لزوم ممانعت در برابر رشد این تجارت
افزایش تجارت کاپتاگون در ترکیه و عراق، نشانگر گسترش تجارت در گسترۀ جغرافیایی و شبکههای غیرقانونی است. عوامل تجارت کاپتاگون نقش قابلتوجهی در شکلدهی بازارهای تقاضای جدید از رهگذر مسیرهای ترانزیتی، سوءاستفاده از شکافهای حکمرانی و نداشتن چشماندازهای پایدار جهت ایجاد فرصتهای جدید تجاری دارد.
کارلین رز؛ مسئول حوزۀ نقاط کور راهبردی در مؤسسۀ محورهای نو