جماعت محمود افندی یکی از مهمترین طریقتهای صوفیه و با سابقۀ طولانی در فرهنگ ترکیه است که محمود افندی آن را کاملاً بر تعالیم صوفیانه و دروس دینی تأسیس کرد.
این جماعت در سرتاسر کشور پیروانی دارد و مدارس، مؤسسات آموزشی و خیریۀ زیادی در ترکیه تأسیس کرده است و نقش مهمی در حفظ میراث فرهنگی ترکیه و ترویج تصوف ایفا میکند.
جماعت محمود افندی به آداب و مناسک صوفیه از جمله ذکر، نماز جمعی، روزه، گوشهنشینی، تعلیموتربیت و تهذیب نفس شهرت دارند و نیز معتقدند با تقرب به خدا و جانفشانی در راه او میتوان به سعادت و رضایت درونی دستیافت.
محمود افندی کیست؟
«شیخ» در طریقت نقشبندیه راهنمای مرید برای سیر و سلوک است؛ مرید باید از خویشتن چشمپوشی کند و احترام و وفاداری تام و تمامی به شیخ خود داشته باشد و تنها مطیع و وفادار آن شیخ بماند. ازاینرو جماعت محمود افندی به نام مرشدش «اسماعیل آقا» نیز نامگذاری شده است.
محمود افندی (محمود اوستا عثمان اوغلو) در سال ۱۹۲۹ در یک خانوادۀ مسلمان در استان ترابزون ترکیه، شهری در مجاورت شهر ریزه (زادگاه اردوغان)، زاده شد و با تربیتی دینی پرورش یافت؛ او قرآن را در ششسالگی حفظ کرد و زبان عربی، صرف و نحو و زبان فارسی را نزد شیخ تسبیحی زاده آموخت.
او سپس قرائت و علوم قرآنی را نزد شیخ محمد رشید عاشق کوتلو افندی آموخت و علم کلام و تفسیر، حدیث، بلاغت، فقه و دیگر علوم شرعی را نزد شیخ درسون فوزی افندی (مدرس مدرسۀ سلیمانیه) فراگرفت که در سن ۱۶ سالگی به او جواز علوم نقلی و عقلی داد.
سرانجام در تفسير قرآن، حديث، فقه، كلام و تصوف متبحر شد و پس از پايان خدمت سربازی، بهعنوان یک صوفی زندگی كرد، سپس با دختر عمویش ازدواج كرد و به ارشاد و دستگیری از مردم پرداخت.
محمود افندی در سال ۱۹۵۲ با علی حیدر افندی، شیخ نقشبندی، آشنا شد و سپس شاگرد او گشت. عثمان اوغلو در سال ۱۹۵۴ به امامت مسجد اسماعیل آقا گماشته شد. او برای ادای احترام به محمد زاهد کوتو در مسجد گوموشانوی خدمت کرد. کوتو تأثیرگذارترین شیخ نقشبندی بود که سبب گسترش نقشبندیه در دهۀ ۱۹۶۰ شد.
کوتو، نخستین شخصیت نقشبندی بود که در دوران جوانی در مدرسۀ غیردینی درس خوانده بود و بر تقدم دانش تأکید میکرد و مسجد را به یک «دانشگاه باز» تبدیل کرد که طلاب را از سراسر جهان به ترکیه جذب کرد.
مفتی منطقه اوسکودار، حسن علی اونال، در سال ۱۹۸۲ به ضربۀ گلوله کشته شد و دادگاه ترکیه اوستا عثمان اوغلو را به اتهام کشتن مفتی که مانع شیوخ جماعت اسماعیل آقا برای ایراد خطبه و فعالیت در مسجد اسکودار شده بود، به حبس ابد محکوم کرد.
اوستا عثمان اوغلو سپس از اتهام این قتل تبرئه شد، اما او همچنین به دلیل محتوای خطبههایی که مخفیانه برخی از روزنامهنگاران ضبط کرده بودند، تحت بازجویی پلیس قرار گرفت.
تبرئۀ او در دو پروندۀ پیشین سبب شهرت محمود افندی در نظر شاگردانش شد. مقامات ترکیه در سال ۱۹۸۵ تحقیقات دیگری را دربارۀ یکی از خطبههای استاد عثمان اوغلو آغاز کردند و این موضوع چیزی جز آزار و اذیت جدیدی نبود که مقامات با شیوخ و علما انجام میدادند.
محمود افندی سپس در سال ۱۹۹۶ و پس از بازنشستگی از سمت امام جماعت مسجد اسماعیل آقا، کوشید دیگر در انظار عمومی نباشد، اما بهزودی در «کودتای ۲۸ فوریه» یا «کودتای پستمدرن» باز در انظار عمومی قرار گرفت.
پلیس در همان سال، ساختمانی را که جماعت میخواست برای آموزش دینی ۵۰۰۰ کودک بسازد، توقیف کرد و مقامات برای پسگرفتن مجوزها و جلوگیری از ساختوساز فشار زیادی را اعمال کردند. در همان سال داماد و جانشین محمود افندی، حیدرعلی مراد اوغلو، کشته شد.
اما این حوادث مانع از فعالیت جماعت نشد و خطبههای هفتگی استاد عثمان اوغلو بهصورت کتاب منتشر شد و محمود افندی به نوشتن تفسیری ۳۷ جلدی بر قرآن ادامه داد. او همچنین یک تفسیر لغوی بر قرآن نوشت که تکتک واژگان را تشریح و معنای آنها در سیاق متن میکرد.
با وجود این، اوستا عثمان اوغلو همیشه تدریس و تماس شخصی را ترجیح میداد و به صحبتهایش که بعد از نماز یکشنبه در مسجد سلطان سلیم انجام میشد، شهرت داشت. حضور کامل او در ساعات طولانی همیشه از ویژگیهای بارز وی بود. این وضع تا درگذشت شیخ محمود افندی در ۲۳ ژوئن ۲۰۲۲، تداوم داشت. هزاران نفر از پیروان و دوستدارانش در مراسم تشییعجنازه وی شرکت کردند.
جماعت محمود افندی
گروه اسماعیل آقا (گروه محمود افندی) با بیش از ۱۰۰ هزار پیرو از گستردهترین جماعتهای طریقت نقشبندیه در ترکیه است و طبق یک پژوهش، از حدود ۴٫۵ میلیون نفر پیرو طریقت نقشبندیه، ۷٫۲ % آنان به جماعت محمود افندی تعلق دارند.
این جماعت به دلیل ارتباط با محلۀ چهارشنبه در منطقۀ فاتح استانبول گاهی به جماعت «چهارشنبه» نیز شناخته میشوند. جماعت به زندگی در یک «جماعت اسلامی» با وجود تنگنای اقتصادی افتخار میکند که کاملاً با تفسیر نقشبندی از عزلت همخوان است. معنویت محصور به مکان و زمان نیست و عزلت لزوماً به معنای انزوای اجتماعی و فیزیکی فرد از جامعه نیست؛ تنها ارتباط نزدیک میان خود پیروان بهترین است. آنان تنها ارتباط نزدیک داشتن با پیروان طریقت را نیک میدانند.
از سویی، انزوای اجتماعی در شهرها سفارش میشود، زیرا زندگی در چنین مکانهای بزرگی باعث عدم کنترل جامعه بر زندگی اعضای آن میشود. با کنارهگیری از محیط شهری، اعضا نسبت به گناهان خود بیشتر آگاه میشوند و خطر یک زندگی کنترلنشده را میبینند.
از سوی دیگر، علوم در شهرها گسترش مییابد و این عاملی است که فراگیری علوم را آسان میکند. بنابراین، جماعت با حفظ نوعی کنارهگیری، ماندن در شهر را ترجیح میدهند.
این جماعت خود را اهلسنت و جماعت میخوانند و به جنبههای گوناگون فکری، فرهنگی و گاه حتی مادی زندگی اعضای خود توجه میکنند و درعینحال اقتصاد خود را نیز دارد. منابع مالی و هدایا از سوی برخی انجمنهای نزدیک به حزب عدالت و توسعه و نیز از بازرگانان تأمین میشود.
اما بارزترین جنبه، مؤسسات تجاری وابسته به این جماعت است که مانند دیگر مؤسسات، مغازهها و شرکتها تجارت میکنند، اما مشتریان آنها بیشتر پیرو جماعت هستند و میتوان گفت این روشی است که جماعت برای تأمین مالی خود جهت گردآوری هدایا و نذورات و گردش پول میان اعضا استفاده میکند؛ قیمتهای این مغازهها کمی بالاتر از قیمت دیگر فروشگاههاست. با وجود این، آنان هنوز برای پشتیبانی از جماعت خود از این فروشگاهها خرید میکنند.
عموماً جماعت محمود افندی هنوز ظواهر و سبک زندگی سنتی را با تکیه بر سادهزیستی حفظ میکند و این طریقت پرسشهایی را دربارۀ مدرنیته و اندیشههای مدرن که دیگر جنبشهای اسلامی در ترکیه با آن روبرو بودند و نیز دربارۀ سیاست، جامعه و دیگر چالشهای فکری مطرح میکنند.
این جماعت تاحدی از اعضای خود در برابر کژرویها نگاهبانی میکند و آنها را در اجتماعی منزوی که سنتهای خاص خود را دارد، نگاه میدارد، زیرا خانوادههای محافظهکار جماعت این را شیوهای برای محافظت از پسران و دختران خود در برابر تأثیرپذیری از جریانهای فکری منحرف میدانند.
نباید این را به فراموشی سپرد که ترکیه به دلیل موقعیت جغرافیایی و فرهنگی آن، بخشی از اروپا شمرده میشود و بنابراین تأثیرپذیری آن بهخاطر گشودگی فرهنگی و اقتصادی بیشتر از دیگر کشورهای عربی و اسلامی است. افزون بر این، سالهای حکومت سکولار و کوشش برای تحمیل سبک زندگی سکولار – مانند تحمیل برخی لباسها و ممنوعیت برخی امور دینی – انگیزۀ دیگر جماعت برای همبستگی و تعاون میان آنان شد.
این جماعت یکی از سختگیرترین جماعتها در حفظ سنتها و پایبندی به میراث حتی در پوشش خاص پیروانش است؛ زنان لباس مشکی خاصی میپوشند و روش خاصی برای بستن چادر وجود دارد که در برخی از مناطق استانبول مانند فاتح حضور گستردهای دارند.
بررسی وضعیت کلی جماعت محمود افندی بیانگر وضعیت بسیاری از گروههای اسلامگرا عموماً در جهان اسلام و خصوصاً در ترکیه است و میتوان به تأثیر کنارهگیری بر پیروان آن برای محافظت در برابر جریانهایی که در سدۀ بیستم پس از فروپاشی عثمانی حکومت میکردند، اشاره کرد.
این ویژگی عمومی دربارۀ گروههای اسلامگرا در کشورهای عربی نیز صدق میکند، اما در درجاتی گوناگون؛ در کشورهای عربی این کنارهگیری به شیوههای سازماندهی و ارتباطات محدود شده، اما در ترکیه به گزینش لباسهای خاص، فعالیتهای خاص و روابط ویژه در آن جماعتها رسیده است.
علیرغم توانمندی و گشایش سیاسی فراوانی که حزب عدالت و توسعه پس از سال ۲۰۰۳ پدید آورد، این کنارهگیری که لازمۀ بقای هویت پیشین و ایستادگی در برابر قدرت و جریانهای فکری مخالف بود، هنوز ادامه یافته است.
علت تداوم این رویه از سوی بسیاری از گروههای اسلامگرا در ترکیه، این است که این امر برای حفظ مردان و زنان جوان از انحراف امواج پیاپی لیبرالیسم، ضروری است که ماهیتی الحادی دارد و مردم را نهتنها از دین بلکه از اخلاق و تعهد نیز خارج میکند.
جماعت روشهای گوناگونی را برای تداوم روابط اعضای خود اتخاذ میکند. ریاست جماعت در طول دورۀ تحصیل، وظیفۀ پرداخت کامل همۀ نیازهای دانشآموزان از قبیل کتابهای درسی، لباس، غذا و نوشیدنی را تا زمان فارغالتحصیلی بر عهده میگیرد. او به طور کامل مطالعه میکند و بر اساس سبک زندگیای که جماعت مدنظر دارد، تربیت میشود و سپس به یکی از مدارس دینی وابسته آنان یا یکی از پروژههای اقتصادی موقوفات فرستاده میشود. مدارسی آنها، دانشآموزان پسر و دختر را میپذیرند و به آنها دانش یکسانی میدهند.
بر اساس این بینش، یکی از اعضای جماعت محمود افندی خود را عضوی اساسی از تن جماعت میبیند که جماعت دوشادوش او ایستاده، از او پشتیبانی کرده و همه وسایل زندگی را برای او فراهم میکند که همین سبب شده در برابر مشکلاتی که فرهنگ سکولار جامعه برای او به بار آورده، بتواند ایستادگی کند.
این جماعت از نظر سیاسی فعالیتهای روشنی انجام نداده و حزب سیاسی هم ندارد، اما ارتباط تنگاتنگی با حزب عدالت و توسعه مانند دیگر جماعتها داشته است و این حزب دست آنها را برای ایجاد جماعت، گسترش و انجام فعالیتهای گوناگون درملأعام و بدون نیاز به پنهانکاری باز کرده است.
کنشگری سیاسی
از دیرباز ارتباطی بین طریقت صوفیۀ نقشبندیه و احزاب سیاسی اسلامی وجود داشته است، بهویژه در دهه ۱۹۷۰ که برخی از بدنۀ فعلی حزب عدالت و توسعه در درسهای کوتو شرکت میجستند.
زمانی که جماعت اسکندر پاشا، مرکز طریقت نقشبندی بود، این جماعت بسیاری از شخصیتهای اصلی حزب رفاه از جمله نجمالدین اربکان و رجب طیب اردوغان را در خود پرورش داد. جنبشهای اسلامگرا بیشتر به دلایل عملگرایانه به مشروعیت سیاسی فارغ از مشروعیت اجتماعی تکیه کردند تا در برابر یک حکومت سکولار رادیکال بتوانند ایستادگی کنند.
با وجود این، خواه این رویکرد عملگرایانه باشد یا خیر، جماعت محمود افندی از پیروان خود خواست تا به حزب رفاه در انتخابات سراسری سال ۱۹۹۱ رأی دهند. این جماعت همچنان که پیشتر از احزاب دیگری مانند حزب وطن نیز پشتیبانی کرد یا اعضای حزب سعادت پس از کشتهشدن امام بایرام علی در تشییعجنازة او شرکت کردند.
پشتیبانی جماعت اسماعیل آقا از احزاب گوناگون، نتیجۀ فرصتطلبی برای ادامۀ بقا است، بنابراین در هنگام پشتیبانی از احزاب سیاسی، این گروه از اتخاذ برخی مواضع سیاسی پرهیز میکند.
جماعت به پیروان خود سفارش میکند که نقش فعالی در سیاست نداشته باشند، زیرا سیاست سبب دوری از آموزههای صوفیه میشود اما پیوند آنان با حزب عدالت و توسعه از زمان تشکیل این حزب بسیار خوب بوده است، زیرا پیش از انتخابات ژوئن ۲۰۱۵، این جماعت یک کارزار تبلیغاتی را برای رأیدادن به حزب عدالت و توسعه راهاندازی کرد.
برای داشتن فهمی عمیق از این موضوع باید نگاهی به ساختار دولت در ترکیه داشت، چرا که هنوز بسیاری از نهادها و مراکز تحت کنترل جریانهای سکولار هستند و قانون از نظر ساختاری همچنان سکولار است. ازاینرو، میتوان مسائل بسیاری را ضد گروههای اسلامگرا از جمله ماهیت و بودجه مطرح کرد تا تحت پیگرد قضایی قرار گیرند. حتی این امر در دولت عدالت و توسعه نیز ادامه داشته است.
پروندۀ ارگنهکن در سال ۲۰۰۷ یکی از پروندههایی بود که دربارۀ این گروهها به بهانۀ ممانعت از رفتن دختران به مدرسه مطرح شد و پس از بستهشدن پرونده، پرونده دیگری در رابطه با روابط میان اعضای عدالت و توسعه و تأمین مالی حزب باز مطرح شد که پس از رفع اتهام از هزاران نفر در سال ۲۰۰۹ بسته شد.
از جمله مزایایی که این جماعت پس از حزب عدالت و توسعه از آن برخوردار شد، کاهش محدودیتها برای فعالیت و نشریههای دینی بود. اردوغان خود از مدارس امام خطیب در نزدیکی مسجد اسماعیل آقا و دورههای حفظ قرآن بازدید کرد. جماعت به اردوغان بهعنوان یک «همرزم» دوشادوش جماعت مینگرد.
در سالهای اخیر سیاستمدارانی مانند سلیمان دمیرل، محسن یازیجی اوغلو، دنیز بایکال و دیگر کسان مانند اردوغان به دیدار این جماعت رفتند و اردوغان نیز چند بار به دیدار محمود اوستا عثمان اوغلو رفت.
اردوغان به همراه همسر و دخترش در ۹ اوت ۲۰۱۴ به دیدار اوستا عثمان اوغلو رفتند تا پیش از برگزاری انتخابات ریاستجمهوری از وی تقدیر کند. ۳ عکس از دیدار اردوغان و اوستا عثمان اوغلو از سوی جماعت توییت شد. در سپتامبر ۲۰۱۴، جماعت اسماعیل آقا پیام تبریک را در وبگاه خود منتشر کرد.
احمد اوستا عثمان اوغلو، پسر اوستا عثمان اوغلو، به نمایندگی از جماعت اسماعیل آقا به دیدار اردوغان در اقامتگاهش در کیسیکلی رفت و به او تبریک گفت و پس از معرفی احمد داوود اوغلو، نامزد نخستوزیری، با لباس سنتی مذهبی خود به دیدار وی رفت.
دولت نیز به نوبۀ خود از گسترش گروههای میانهرو دارای ماهیت غیرسیاسی، مانند گروه اسماعیل آقا، پس از کودتای نظامی سال ۲۰۱۶ سود برده است که بهاحتمال زیاد جماعت فتحالله گولن پشت کودتا بودند.
جماعت گولن از لحاظ نهادهای اجتماعی، فرهنگی و خیریه و نیز نفوذش در دولت و ارتش ترکیه بسیار گسترشیافته بود و خلائی با غیبت ناگهانی این نهادها ایجاد شد که باید بیدرنگ با نهادهای وفادار پر میشد. بهترین گزینه گروههایی مانند جماعت محمود افندی یا نورسیه بودند، به همین دلیل گروههایی مانند گروه محمود افندی گسترش یافتند تا هر نقشی را بتوانند ایفا کنند.
بر پایۀ تاریخچۀ این جماعت و وضعیت کنونی آن کاملاً مبرهن است که از حزب عدالت و توسعه پشتیبانی خواهند کرد و یکی از بزرگترین بدنۀ مردمی آن خواهند بود، زیرا این جماعت پیشتر موضع صریح خود را در قبال این حزب پنهان نمیکند. چنانچه دیگر جماعتهای بزرگ چنین کردند، چراکه این حزب به آنها آزادی عمل داده و آنها را از حکومت سکولار، بهویژه در دورۀ حزب جمهوریخواه خلق – رقیب اصلی حزب عدالت و توسعه – رهانیده است.
وجه تمایز پشتیبانی این جماعت این است که بُعد خانواده شدیداً در آن حضور دارد، به این معنی که همۀ اعضای خانواده در این پشتیبانی سیاسی مشارکت میکنند. با توجه به اینکه حزب عدالت و توسعه جهت کاهش سن رأیدهندگان، اصلاحاتی را در قانون اساسی در سال ۲۰۱۷ انجام داد، این حزب آرای زیادی از طرفداران جماعت محمود افندی کسب خواهد کرد.
درگذشت شیخ محمود افندی
خلاصه
جماعت محمود افندی یکی از طریقتهای صوفیۀ ترکیه است که دارای سازماندهی و انسجام بالایی در بین اعضای خود است. این شدیداً به حزب عدالت و توسعه و رئیس آن رجب طیب اردوغان، گرایش دارند.
این جماعت در طول تاریخ خود شاهد رویاروییهای متعددی بین رهبر خود شیخ محمود افندی و دولتهای سکولار بوده است و با وجود این، این گروه تا زمان ورود حزب عدالت و توسعه به فعالیت و گسترش پنهانی خود ادامه داد.
جماعت اسماعیل آقا یکی از برجستهترین گروهها بهویژه در استانبول است. هرچند پوشیدن لباس سنتی در بیشتر گروههای اسلامگرای ترکیه، یک ویژگی مشترک است، اما جماعت اسماعیل آقا با پوشش خاص خود، بهویژه زنان، متمایز است و این موضوع آنها را قادر میسازد تا بهسادگی متمایز شوند. آنان در محلههای ویژهای در استانبول مانند محلۀ فاتح سکنا میگزینند.
این جماعت در طول سدۀ گذشته همواره در کنار احزاب راست مانند احزاب متعلق به نجمالدین اربکان ایستاده و بهواسطۀ روابط درهمتنیدۀ بین آنها منافع سیاسی مشترکی پیدا کردند.
گروههای اسلامگرای ترکیه از تاریخ تلخ سکولاریسم در این کشور آموختهاند که خطقرمز آنها، بازگشت به عقب باشد و این موضوع در شب کودتای نظامی ژوئیه ۲۰۱۶ مشهود بود، زیرا جماعت اسماعیل آقا در برابر حملۀ نیروها در استانبول و آنکارا ایستادگی کردند و در آن شب بسیاری از پیروان خود را برای جلوگیری از کودتا فراخواندند.
بررسی دقیق این جماعت، عموما تصویر روشنی از رویکرد گروههای اسلامگرای ترکیه نشان میدهد که آنها بنا بر تجارب تاریخی همواره موضعی محافظهکارانه در پیش گرفتهاند.
بااینحال، آنچه در تجربۀ این جماعت مهم است، عدم تغییر رویکرد و ادبیات آنها علیرغم گشایشها و فرصتهای داده شده از سوی حزب عدالت و توسعه بود. نمایندۀ چنین رویکردی را میتوان ایدئولوژی گروههای راست محافظهکار اسلامی، به رهبری حزب رفاه دانست که نجمالدین اربکان، پدر اسلام سیاسی ترکیه، آن را تأسیس کرد.
منبع: نون پست