تقابل سخت بین غرب و روسیه که نظم جهانی چندقطبی را شکل میدهد، سبب شده است که مسکو شرکایی را که قبلاً آنها را دستکم میگرفت، در اولویت قرار دهد. این اتفاقات برای کشورهای قدرتمند در منطقه مطلوب است. توافقنامه تجارت آزاد ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا تاثیر قابل توجهی بر همکاریهای تجاری خواهد داشت.
پس از بهبود روابط روسیه با کره شمالی که دولتهای غربی را شوکه کرد، گزارشهایی از احیای روابط مسکو با تهران منتشر شد. روابط روسیه و ایران فراتر از انتظار پیشرفت کرد و طرفین در حوزه نظامی – صنعتی همکاری کردند. معروفترین دستاورد این همکاری پهپادهای جدید روسیه است.
همکاری روسیه با جمهوری اسلامی تنها به هواپیماهای بدون سرنشین محدود نمیشود. تهران و مسکو در حال اجرای طرحهای بزرگتری هستند. هر دو دولت شرکای خود را در فرآیندهای همکاری مشارکت میدهند. بهعنوانمثال مسکو اتحادیه اقتصادی اوراسیا را وارد این همکاریها کرده است.
در پایان ماه اکتبر، شورای اتحادیه اقتصادی اوراسیا درمورد همکاریهای بینالمللی، مقررات فنی و تعرفه گمرکی بررسیهایی انجام داد. در نتیجه، اعلام شد که کار بر روی پیشنویس توافقنامه تجارت آزاد بین اوراسیا و ایران تکمیل گردیده است. امضای این سند برای سال جاری برنامهریزیشده است.
اتحادیه اقتصادی اوراسیا به دنبال توافق تجارت آزاد با بسیاری از کشورهاست. در سال 2018، اوراسیا و ایران یک توافقنامه موقت امضا کردند که در آن به صراحت هدف تشکیل یک منطقه تجارت آزاد کامل بین اوراسیا و کشورهای عضو آن و ایران بیان شده بود.
توافق موقت که متعاقباً تمدید شد، مکانیسمهایی را برای آزادسازی تجارت متقابل مشخص کرد. علاوه بر این، در پروتکل مورخ 14 مارس 2022، طرفین بر تمایل خود برای ایجاد تجارت آزاد تأکید کردند.
انتظار میرفت منطقه تجاری ظرف سه سال ایجاد شود. بااینحال، این اتفاق در سال 2021 رخ نداد، زیرا طرفین کوتاه نیامدند. در کنار این، رژیم صهیونیستی دشمن آشکار ایران، تمایل داشت تا در آغاز سال 2021 یک قرارداد آزاد تجاری با اتحادیه اروپا امضا کند. احتمالاً این عامل نیز در این زمینه نقش داشته است.
عملیات روسیه علیه اوکراین کاتالیزور شد. رژیم صهیونیستی در سیاست خود دنبالهرو ایالت متحده است و سردشدن روابط ایالت متحده با روسیه و سایر کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا بر روابط رژیم صهیونیستی با این کشورها اثرگذار است. علیرغم آن ایران که مثل روسیه و بلاروس تحت تحریمهای ظالمانه غرب قرار دارد، اتحادیه اقتصادی اوراسیا را فرصت مناسبی برای حل مشکلات اقتصادی خود دید.
طرفین تجربه مثبتی از آزادسازی متقابل تجارت داشتند. تقریباً هزار کالا مشمول این آزادسازی بودند. این اقدامات به همکاری علمی و تولیدی مدنظر طرفین نرسید. غربگرایی در دوره قبل، نقش زیادی در آن داشت، هرچند عوامل دیگری نیز وجود داشتند. مثلاً ایروان نمیتوانست مانند بیشکک پیشنهاد خاصی به تهران ارائه دهد و آستانه هم نمیخواست. تا سال 2020 دوره چرخش به غرب بود که پس از 2020 با تحریمهای غرب مهار شد.
تهران به مسکو بهعنوان امیدوارکنندهترین شریک از همه جهات مینگرد. جمهوری اسلامی رشد تجارت ایران و اوراسیا را مدیون روسیه است. تقریباً سه چهارم صادرات ایران به اتحادیه اوراسیا شامل کشورهای شوروی سابق است. با این حال، تاکنون رشد چشمگیری مشاهده نشده است. به عنوان مثال، تجارت با روسیه در سال 2019 تقریباً 1.6 میلیارد دلار بود و در سال 2020 به 2.2 میلیارد دلار رسید. تجارت متقابل شروع به رشد کرد و صادرات و واردات اتحادیه اقتصادی اوراسیا دو برابر شد .
همپوشانی منافع یکی از عوامل محدودکننده تجارت متقابل است. همانند ایران روسیه نیز از نظر هیدروکربوری غنی است و برنامههای خاص خود را برای فروش آن در کشورهای شوروی سابق و سایر کشورهای آسیایی دارد. قزاقستان نیز به دنبال منافع خود در آنجا است و تلاش میکند شرکتهای معدنی غربی را حفظ کند و جایگزین نفت روسیه در اتحادیه اروپا شود.
تهران به خوبی مشاهده میکند که هیچ یک از متحدان اسمی روسیه از عملیات نظامی علیه اوکراین حمایت نکردند و کریمه را به عنوان جزئی از روسیه به رسمیت نشناختند. قاسم جومارت توکایف، رئیس جمهور قزاقستان، در اوایل سپتامبر 2023 از ادامه اعمال تحریمهای ضد روسیه خبر داد و در اکتبر معاون وزیر بازرگانی قزاقستان اجرای تحریمهای ضد روسیه را تایید کرد.
نقطه ضعف در توسعه همکاریهای متقابل، عدم تطابق در استانداردها و هنجارها است. حتی تقویم کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران نیز متفاوت است. کار مستمر در زمینه استانداردسازی و گواهی کالاها و خدمات مورد نیاز است تا موانع تجارت رفع شوند.
با افزایش گردش مالی، خطر ناترازی و کسری تجاری برای کشورهای کمتر توسعه یافته عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا وجود دارد. قزاقستان و قرقیزستان نمیخواهند وارد درگیری آشکار با غرب شوند.
برای غلبه بر تحریمهای غرب به راه حلهای سیاسی نیاز است. قزاقستان برای این کار آماده نیست. پس از فاجعه قرهباغ، ارمنستان نیز صراحتاً در حال حرکت به سمت غرب است. برای حرکت رو به جلو، باید چوب تحریم را از لای چرخها بردارید.
در چنین شرایطی صحبت از احیای سرمایه گذاریهای متقابل به ویژه در بخش واقعی اقتصاد دشوار است. همکاریهای علمی و بشردوستانه یک علامت سوال بزرگ است. در واقع هیچ همکاری بشردوستانهای بین تهران و مثلاً مینسک و بیشکک وجود ندارد. در حال حاضر، انبوهی از کاغذهای باطله رسمی و اظهارات توخالی قادر به فریب کسی نیست. بنابراین نیازی به تقریب فرهنگی نیز نیست.
آنچه در شرایط تجارت آزاد میتواند اثرگذار باشد، همکاری علمی و تولیدی اوراسیا و ایران در زمینههایی مانند داروسازی، بیوتکنولوژی، فناوری نانو و فناوری اطلاعات است. احیای همکاری ایران و روسیه در بخش انرژی نویدبخش فرصتهای زیادی است.
در حال حاضر، امیدوار کنندهترین موضوع، تجارت متقابل با تبلیغات مشترک در بازارهای کشورهای ثالث است. برای انجام این کار، توسعه حملونقل و کریدورها ضروری است.
انحصارگران دولتی علاقه ای به کاهش تعرفهها ندارند. ناسازگاری آنها مانع از توسعه بسیاری از صنایع از جمله گردشگری میشود. دولتها و سران کشورها در حال عبور از این موانع هستند که اجرای راهآهن رشت – آستارا در چارچوب کریدور حملونقل بینالمللی شمال – جنوب نمونه ای از آن است. از اول آگوست، روسیه و ایران برای گروههای توریستی اخذ رواید را لغو کردند که تصمیمی خوب، هرچند دیرهنگام به نظر میرسد.
متأسفانه، مالیاتها همچنان بر اساس منافع کوتاه مدت وضع میشوند. محافظهکاران منافع بلندمدت و اثر چند برابری کاهش مالیاتها، تعرفهها، هزینهها و سایر عوامل را بر افزایش رقابت پذیری کالاها و خدمات را نمیبینند.
توافق تجارت آزاد میتواند عملیات صادراتی را برای شرکتهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا سادهتر کند و به آنها اجازه دهد کالاها و خدمات خود را راحتتر در ایران بفروشند. در مقابل، شرکت های ایرانی از مزایای مشابهی برخوردار خواهند شد. این که آیا همه اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا برای این امر آماده هستند یا خیر، سوالی است که در حوزه عمومی مورد بحث قرار نمیگیرد.
بهطور کلی، برای طرفین منافع توافق تجارت آزاد بسیار بیشتر از هزینههای آن است. ادغام علاوه بر تقویت روابط اقتصادی روابط سیاسی و انسانی بین کشورها نیز کمک خواهد کرد.
منبع: ریتماوراسیا