یادداشت زیر بخشی از پرونده ویژه «ارتشهای بیدولت» است که بر مسأله شبهنظامیان و گروههای نظامی خصوصی تمرکز کرده است. |
با حادثه گروه واگنر در روسیه، کمال قیلیچداراوغلو، رئیس حزب جمهوری خلق در توییتی ترکیه را نیز به دلیل وجود شرکت سادات (SADAT) در معرض خطری مانند آنچه در روسیه اتفاق افتاد دانست. او ماهها پیش از انتخابات نیز با حضور در مقابل ساختمان مرکزی این شرکت نسبت به وجود خطر اقدامات احتمالی خرابکارانه این شرکت در روز و فردای انتخابات هشدار داده بود. اگرچه با تمام شدن بدون حاشیه انتخابات، هشدارهای سابق قیلیچداراوغلو بلاموضوع شد، اما همچنان شرکت سادات موضوعیت خود برای بررسیهای روزنامهنگاران و پژوهشگران حوزه سیاست و نظامیگری ترکیه حفظ کرده است.
در ادامه تلاش خواهیم کرد تا آنچه خود این شرکت، مخالفان و موافقان آن در باره فعالیتها و ماهیت شرکت سادات میگویند بیان کنیم.
عقبه فکری و تشکیلاتی
دهه 80 و 90 میلادی دوره اوجگیری جریان اسلامی در ترکیه بود و این جریان در کنار همراه کردن تودههای عمومی مردم امکان جذب نخبگانی قابل توجهی در همه حوزهها را به دست آورد. نتیجه این وضعیت اوجگیری جریان اسلامی تحت عنوان جریان ملی گوروش به رهبری مرحوم اربکان بود که در نتیجه آن در دو دهه این جریان یکی از اصلیترین بازیگران سیاسی ترکیه شد. کودتای 1980 امکان بیرون راندن جریان اسلامی از میدان سیاست را نداشت و نهایتا با قدرتگیری دوباره جریان اسلامی در سال 1997 یک فرآیند کودتای نرم برای اخراج تمام نخبگان و تودههای حامی اسلامگرایی از بدنه حاکمیت و حتی سطح جامعه آغاز به کار کرد. نمود بارز این سیاست کلان، اخراج زنان و دختران محجبه از ادارات دولتی و عدم اجازه وورد به نهادهای رسمی و آموزشی برای آنها بود. در حوزه نخبگانی نیز اخراج تمام افرادی که حتی گرایشهای ساده مذهبی در درون خانواده خود داشتند از نهادهای حساس حاکمیتی مانند ارتش، سازمان امنیت و قوه قضائیه و… از نمودهای آشکار این سیاست بود. در این دوره صدها افسر عالیرتبه و میانرتبه ارتش، گاه صرفا به دلیل محجبه بودن همسرانشان اخراج شدند.
گروهی از این اخراجیهای ارتش چندی بعد در سال 2000 انجمنی با عنوان انجمن مدافعین عدالت (ASDER) تاسیس کردند. این انجمن از سویی در پی احقاق حقوق مادی و معنوی اخراجیان ارتش و از سوی دیگر در پی سازماندهی و همیاری این اخراجیها بود. این انجمن تحت رهبری عدنان تانریوردی، یکی از ژنرالهای شناختهشده ارتش تشکیل شده بود و همچنان که از معرفی آن در سایت رسمیاش برمیآید با پیشزمینه اسلامی و مبتنی بر فهمی از جهانبینی اسلامی در پی احیای مفهوم عدالت و مقابله با ظلم در جامعه بود.
یک سال بعد در سال 2001 این انجمن که حوزه فعالیتیاش بیشتر فعالیتهای اجتماعی و فرهنگی را شامل میشد به سمت ساختاری برای تولید فکر و نظریه در راستای هدف عالی و غایی حقطلبی و مبارزه با ظلم در جهان شد که نتیجه آن تاسیس مرکز پژوهشهای راهبردی مدافعین عدالت (ASSAM) بود. این مرکز پژوهشی که در سالهای اخیر و خصوصا در دوره پس از بهار عربی فعالیتهای خود را گسترش داده و عمق بخشیده است، به تولید نظریه در حوزه حکمرانی پرداخته و با توجه به سابقه امنیتی و نظامی بنیانگذارانش در پی ارائه محصولات سیاستی در حوزه مدیریتی برای مدیران کشور برآمد. این ساختار نیز تحت رهبری عدنان تانریوردی است و خصوصا با کنگرههایی که در سالهای اخیر با حضور متفکرینی از جهان اسلام در رابطه با مدلهای ممکن برای ایجاد اتحاد اسلامی انجام داده شناخته میشود.
عدنان تانریوردی این مجموعه را مجموعهای موفق میداند چرا که از نظر او پیشنهادهای سیاستی این مرکز عملا از سوی مدیران عالی کشور مورد توجه و پذیرش قرار گرفته است: «ما قائل به تغییر بنیادین ساختار مدیریت ارتش بودیم که این مساله پس از کودتای 15 جولای محقق شد. ما در آن دوره قائل به این بودیم که تمام مدارس نظامی باید وابسته به وزارت دفاع شوند [به جای ستاد کل نیروهای مسلح] که این امر نیز محقق شد. ما قائل به قرارگرفتن فرماندهی کل ژاندارمری در ذیل ستاد کل و وزارت کشور بودیم که این نیز محقق شد. گفتیم باید ساختار شورای عالی نظامی کشور متحول شود که آن هم شد. گفتیم باید دادگاه عالی نظامی منحل شود که آن هم محقق شد. گفتیم باید ساختار حاکمیتی به نظام ریاستی متحول شود که آن هم محقق شد. تقریبا قریب به اتفاق این طرحهای ما پس از کودتای 15 جولای محقق شد.»
یکی از کلانپروژههای مورد توجه مرکز ASSAM تحقق وحدت اسلامی است. از نظر مدیران این مجموعه تحقق عینی، بیرونی و کامل این آرمان با ظهور حضرت مهدی محقق خواهد شد اما پیش از ظهور حضرت این وظیفه مسلمانان است که زمینه تحقق ظهور و آمادگی برای اتحاد پس از آن را فراهم بیاورند که ASSAM نیز چنین آرمانی را دنبال میکند.
ASSAM در پی تحقق این آرمان خود پس از کنگرههای مختلف پروژهای تحت عنوان ASRİKA را تعریف کرد که در آن یک قانون اساسی برای کنفدراسیون متشکل از کشورهای اسلامی (ASRİKA İslam Ülkeleri Birliği Konfedral Cumhuriyet Anayasası) اعلام شد.
این قانون اساسی 62 صفحهای دارای شش فصل و صدها ماده است که به صورت جزئی تلاش دارد تا مکانیسمهای لازم برای ایجاد یک کشور واحد اسلامی در عین توجه به واقعیتهای میدانی دولت – ملتها را محقق سازد. (در روزهای آینده گزارشی مبسوط از این قانون اساسی تقدیم خوانندگان سیاق خواهد شد.)
تاسیس یک شرکت عملیاتی
در ادامه همین چارچوب، تیم فکریای که دو مرکز پیشین را راهاندازی کرده بود این بار در جهت عملیاتیتر کردن پروژههای خود حرکت کرده و دست به تاسیس یک شرکت امنیتی – نظامی متعلق به بخش خصوصی زد. بیشک در کنایه به کودتای 28 فوریه بود که ارتشیان اخراجی آن کودتا در 28 فوریه 2012 پس از سالها فعالیت فکری در مجموعههای پیشگفته به سمت راهاندازی یک شرکت نظامی – امنیتی با هدف تاثیرگذاری میدانی در راستای آرمانهای سابق خود حرکت کرده و «شرکت مشاوره بینالمللی در حوزه دفاعی، ساخت و ساز و صنایع و تجارت» با نام مختصر سادات (SADAT) را راهاندازی کردند. بنیانگذار اصلی این شرکت نیز ژنرال سابق عدنان تانریوردی است که با مشارکت 23 افسر میانرتبه و بالارتبه اخراجی در ماجرای کودتای 28 فوریه، اقدام به راهاندازی این شرکت کرد. برخی منابع تعداد افسران اخراجی مشغول به کار در این شرکت را هماکنون بین 50 تا 200 نفر تخمین میزنند که البته به دلیل محرمانه بودن تمام اطلاعات عملیاتی شرکت نمیتوان ادعای دقیقی در این مساله داشت.
موسس شرکت عدنان تانریوردی، ژنرال بازنشسته ارتش است که سابقه حضور در واحد عملیات ویژه ستاد کل نیروهای مسلح و نیز فرماندهی دفاع غیرنظامی در قبرس شمالی را برعهده داشته است. او از جمله اساتید آکادمی نظامی ارتش ترکیه بود و خلوصی آکار رئیس اسبق ستاد کل نیروهای مسلح و وزیر سابق دفاع ترکیه یکی از دانشجویان او به شمار میرود. تانریوردی در سال 2016 به عنوان مشاور ارشد ریاست جمهوی در حوزه امنیتی و دفاعی و در سال 2018 به عنوان عضو شورای امنیت و سیاست خارجی نهاد ریاست جمهوری منصوب شد.
شرکت در اساسنامه منتشرشده در سایت رسمیاش حوزه وظایف خود را «مشاوره، آموزش، آموزشهای مجاز نظامی، آموزش نیروهای ویژه» اعلام کرده است. شرکت مدعی است که «سازماندهی نیروهای مسلح و نیروهای امنیت داخلی، مشاوره راهبردی در حوزه عملیاتهای نظامی و امنیت داخلی، حوزه تجهیزات نظامی، ایجاد شرایط همراهی و همکاری میان کشورهای مسلمان در حوزه دفاعی و صنایع دفاعی» از جمله ماموریتهای این شرکت است که هدف غایی این فعالیتها «ایجاد شرایط لازم برای دستیابی کشورهای مسلمان به جایگاه شایسته آنها در حوزه نظامی و امنیتی در میانه قدرتهای بزرگ جهانی» است.
این شرکت اگرچه در اساسنامه خود تاکید کرده است که تمام فعالیتهای آن در داخل محدوده قانونی است و مدیران شرکت در مصاحبههای مختلف خود از هماهنگی کامل با دولت ترکیه در مراودات بینالمللیشان خبر دادهاند اما تنها پس از حملات سیاسی رهبران مخالفان از جمله آکشنر و قیلیچداراوغلو به این شرکت بود که مسئولان شرکت با حضور در شبکههای مختلف به شفافسازی فعالیتهایشان روی آوردند.
مدیران شرکت با حفظ محرمانگی کشورهای طرف همکار و نوع همکاری خود اعلام کردهاند که تا کنون با بیش از 20 کشور مسلمان همکاری داشتهاند و سالانه بالغ بر 17 پروژه را برای مشتریان خود انجام میدهند. آنها حضور خود در کشورهای آشوبزده در جهان اسلام را منکر شده تاکید دارند که در کشورهایی همچون سوریه، لیبی، یمن و سومالی که درگیر تنشهای داخلی هستند پروژهای بر عهده نگرفتهاند.
مربیان شرکت در پروژههای مورد بحث تماما افسران بازنشسته ارتش و نیروهای مسلح هستند و شرکت، تمام پروژههای خود را به تایید وزارت خارجه و وزرات دفاع ترکیه میرساند. به طوری که برخی از پروژهها صرفا به دلیل مخالفت یکی از این وزارتخانهها عملی نشده است.
مدیریت شرکت هماکنون بر عهده ملیح تانریروردی فرزند عدنان تانریوردی است. او سابقه نظامی ندارد و فارغالتحصیل مهندسی الکترونیک از دانشکده مهندسی دانشگاه اولوداغ بورسا است. او در همه فعالیتهای پدر خود از جمله ASSAM و سادات نقش ویژهای ایفا کرده است و معتمد پدرش به شمار میآید.
اگرچه مدیران شرکت حضور در کشورهایی همچون سوریه و لیبی را انکار میکنند اما سازمان امنیت فرانسه در گزارشی ضمن اشاره به حضور این شرکت در 22 کشور جهان اسلام از فعالیت قابل توجه این شرکت در آموزش و تجهیز نیروهای حفتر در لیبی خبر میدهد. همچنین آژانش خبری فدرال روسیه نیز که با نزدیکی به پوتین شناخته میشود در گزارشی بر نقش این شرکت در تجهیز و آموزش نیروهای ارتش آزاد سوریه تاکید میکند. بر اساس گزارشهایی که دولت روسیه به سازمان ملل ارائه داده است مطالعه موردی 900 نفر از حاضران در ارتش آزاد نشاندهنده این حقیقت است که بخش عمدهای از این افراد تحت آموزشهای شرکت سادات قرار گرفتهاند.
انتقادات و حواشی
یکی از نخسیتن افشاگریها و یا به عبارت بهتر تشکیکها در مورد فعالیتهای این شرکت از سوی مرال آکشنر رهبر حزب خوب بود. او در یک سخنرانی خود مدعی شد که اطلاعاتی در دست دارد که حکایت از اختصاص اردوگاههای نظامی در شهرهای قونیه و توکات به این شرکت دارد. او در این سخنرانی خود که در سال 2018 انجام شد از دولت خواست تا به شایعات موجود در این رابطه توضیح دهد.
همچنان که در بالا اشاره شد کمال قیلیچداراوغلو نیز از جمله افرادی است که تندترین انتقادات را علیه این شرکت انجام داده است. او در سال 2022 در حالی که فضای کشور به سمت انتخابات در حرکت بود در یک اقدام غیرمترقبه با همراهی گروهی از معاونان خود در مقابل درب شرکت سادات حاضر شده این شرکت را لانه تربیت تروریست نامید. او با اشاره به اینکه این شرکت آموزشهایی برای ایجاد آشوب و ناآرامی در شهرها به مشتریان خود ارائه میدهد عنوان کرد که این سادات با فعالیتهایش در سوریه یکی از دلایل اصلی آشوب در سوریه و موج پناهندگان سوری به ترکیه بوده است. او با ادعای ضمنی به وجود برنامههایی برای به آشوب کشاندن فضای انتخابات از سوی این گروه تاکید کرد که اگر چنین اقداماتی رخ دهد مسئولیت این حوادث با این شرکت و کاخ ریاست جمهوری است، چرا که این شرکت در ارتباط مستقیم با شخص اردوغان است. قیلیچداراوغلو به صراحت این شرکت را متهم به تربیت مزدورانی کرد که وظیفه ترور، آشوب و کشتار را برعهده میگیرند.
باید یادآوری کرد که مخالفان دولت معقتدند که این شرکت در کودتای 15 جولای 2016 نیز نقشآفرینی کرده است. از نظر مخالفان این شرکت با دستور به اعضای خود خصوصا در استانبول، مراکز تامین سلاح برای آنها تدارک دیده و آنها را در شب کودتا برای مقاومت علیه کودتاگران به خیابانها آورده است. این ادعا از آن جهت قابل توجه است که مساله وجود برخی نیروهای آموزشدیده برای جنگهای شهری در این شرکت و در داخل ترکیه را پیشفرض میگیرد. مخالفان معتقدند حزب حاکم از وجود این نیروها برای فشار خیابانی به مخالفان در صورت نیاز بهره خواهد برد. اگرچه مدیران این شرکت همواره وجود چنین نیروهایی در داخل کشور را تکذیب کردهاند و معتقدند که حوزه فعالیتی آنها صرفا ارائه آموزش به مشتریهای خارجی آنهاست اما مخالفان به سخنان افسر بازنشسته مصطفی حاجیمصطفیاوغلوللاری، معاون رئیس ASDER که از مجموعههای برادر و زیربنای شرکت سادات است استناد میکنند. او در یک مصاحبه تاکید کرده بود که «این ما بودیم که برنامه مقابله با کودتا را در آن شب (شب 15 جولای) برنامهریزی کردیم. از گفتن آن نیز ابائی نداریم. اگر بار دیگر دست به چنین اقدامی بزنند این بار نه برنامه مقابله که برنامه حمله به کودتاگران را برنامهریزی خواهیم کرد. به کسانی که چنین فکری دارند تاکید میکنم که با چیزهای سختی مواجه خواهند شد.»
همچنین سدات پکر، از افراد مافیایی ترکیه که زمانی نزدیک به حزب حاکم به شمار میرفت و اکنون در امارات تحت نظارت قرار دارد در یکی از ویدئوهای افشاگرانه خود به نقش سادات در جنگ داخلی سوریه اشاره کرده و مدعی شد که این شرکت هم وظیفه انتقال تجهیزات به برخی گروههای شبهنظامی در شمال سوریه و هم وظیفه آموزش جنگهای چریکی و شهری به آن گروهها را بر عهده دارد.
با بالا گرفتن ادعاهای مخالفان درمورد همکاری ارگانیک این شرکت با حزب حاکم و دولت ترکیه اردوغان در صدد پاسخگویی به مخالفان برآمده و وجود هر گونه ارتباط میان خود و دولت ترکیه با این شرکت را منکر شد. اما در مقابل مخالفان به تصویر یکی از نشستهای شورای عالی امنیت و سیاست خارجی در حضور ریاست جمهوری استناد کردند که در آن عدنان تانریدوردی در کنار هاکان فیدان، رئیس وقت سازمان امنیت ترکیه در حضور اردوغان قرار دارند. مخالفان این تصویر را بهترین دلیل برای رابطه سازمانمند میان این شرکت و دولت ترکیه و شخص اردوغان میدانند. مخالفان همچنین به حکم مشاوره ریاست جمهوری برای عدنان تانریوردی اشاره میکنند. بر اساس حکمی که از سوی رئیس جمهور صادر شده است، عدنان تانریوردی به عنوان مشاور ارشد رئیس جمهور در امور امنیتی منصوب شده بود که البته این حکم پس از حواشی ایجاد شده در مورد مساله مهدویت و انتظار حضرت مهدی (عج) به دلیل استعفای او منسوخ شد.
از حواشی قابل توجه در مورد این شرکت که منجر به برکناری رئیس آن از مشاورت ریاست جمهوری شده و در داخل شرکت نیز باعث روی کار آمدن ملیح تانریوردی به جای پدرش عدنان تانریدوردی شد، مساله مهیاسازی شرایط ظهور حضرت مهدی بود. عدنان تانریوردی در یک مصاحبه در حاشیه کنگره آسسام که مربوط به مساله اتحاد اسلام و همکاریهای نظامی و امنیتی و حاکمیتی کشورهای مسلمان بود تاکید کرد که وظیفه کنونی ما مهیاسازی شرایط ظهور حضرت مهدی است. او با اشاره به این که امر ظهور و وقت آن موکول به اراده الهی است ادامه داد اما وظیفه ما مهیاساختن شرایط ظهور است و تمام این فعالیتها نیز در همین راستا انجام میشود. این اظهارات او موجی از انتقادات و واکنشها را در فضای مطبوعاتی و رسانهای ترکیه به همراه داشت و نهایتا باعث کنارهگیری رسمی او از مشاورت رئیس جمهور و عضویت شورای امنیت و سیاست خارجی شد.
پاسخهای سادات به مخالفان
در حالی که انتظار میرفت موج انتقادات و فشارها به سادات باعث انفعال این شرکت شود، اما رئیس جوان و تازهنفس آن، ملیح تانریوردی در راهبردی که میتوان آن را هوشمندانه و سیاستمدارانه دانست با باز کردن دربهای شرکت به روی روزنامهنگاران مخالف و حضور در کانالهای خبری تلویزیونی مخالفان به پاسخگویی به انتقادات و سوالهای آنها پرداخت. اقدامی که از سویی تعجب مخالفان را در پی داشت و از سوی دیگر عملا مخالفان را به انفعال کشاند.
او در مصاحبههای مختلف خود تاکید کرد که این شرکت به هیچ وجه هیچ کمپ نظامی در داخل ترکیه ندارد و شرکت به مشتریان خارجی خود نیز در قالب حضور در پادگانها و تاسیسات نظامی رسمی آن کشورها خدمات میدهد و خود شرکت از تاسیس کمپ یا اجاره آن خودداری میکند.
او همچنان مخالفت این شرکت و اعضای آن با یک حاکمیت لائیک را نیز رد کرده و در یکی از مصاحبههای خود تاکید کرد که این شرکت مشکلی با لائیسیته ندارد و اینکه در کنگرههای ASSAM مقالاتی در رابطه با حکومت شریعتمحور و دینی در آینده جهان اسلام مطرح میشود نظر کارشناسان و آکادمیسینهای مسلمان شرکتکننده در این کنگرهها است. او ادامه میدهد: «البته من هم قائل به همین نظرم اما معتقدم که اساسا فقه اسلامی تنافری با نظام لائیک ندارد. نوع رویکرد لائیک امروز ترکیه هیچ تضادی با فقاهت اسلامی ندارد.»
ملیح تانریوردی در پاسخ به انتقادات قیلیچداراوغلو مبنی بر تربیت تروریست از سوی این شرکت تاکید کرد که تا کنون هیچ کدام از مشتریان خارجی این شرکت درخواستی برای بسته تربیت نیروی مبارز چریکی ارائه ندادهاند و ادامه داد که حوادث اوکراین و وضعیت کشورهایی که مورد اشغال قرار گرفتهاند نشاندهنده ضرورت وجود چنین آموزشهایی است.
او با تاکید بر اینکه این شرکت هیچ فعالیت داخلی و تلاش برای تاثیرگذاری در سیاست داخلی ندارد تاکید کرد ما اگر واقعا میخواستیم که دست به اقداماتی خرابکارانه در داخل ترکیه بزنیم نباید چنین اسم و رسمی به هم میزدیم. اگر کسی بخواهد چنین اقداماتی داشته باشد باید خود را پنهان کند به طوری که یافتن او سخت باشد. مانند آنچه در دهه 70 در ترکیه رخ داد و هنوز هم عاملین و فاعلین آن ترورها معلوم نیست، نه اینکه مانند ما یک شرکت قانونی تشکیل دهد.
ما تنها نیستیم!
از نکات قابل توجهی که مدیران شرکت سادات در مقابل مخالفان و منتقدان خود به زبان میآورند این است که این شرکت تنها شرکت نظامی امنیتی بخش خصوصی ترکیه نیست و هم اکنون شرکتهای دیگری در این حوزه فعالیت دارند که به طرز جالبی مخالفان سادات از توجه به آنها خودداری میکنند. به عنوان مثال یکی از این شرکتها شرکت «آل سنجاق» است که در آنکارا فعالیت دارد و ارائه آموزشها و مشاورههای نظامی و امنیتی را حوزه تخصصی خود عنوان کرده است. بر اساس اعلام سایت رسمی این شرکت مسئولان آن تا کنون دیدارهای مختلفی که در سطوح عالی مدیریتی نیز بوده با مدیران کشورهای عراق، عربستان سعودی، آفریقای جنوبی و قطر انجام دادهاند و حتی در مانورهای ناتو نیز حضور داشتهاند و با برخی دانشگاههای شناختهشده ترکیه برای تولید پروژههای مختلف تفاهمنامه همکاری دارند.
خلأ قانونی
پس از حادثه واگنر بسیاری از تحلیلگران سیاسی در روسیه متوجه یک موضوع حقوقی قابل توجه در مورد شرکت واگنر شدند و آن هم خلأ قانونی در این موضوع بود. قوانین شرکتهای خصوصی در روسیه مربوط به شرکتهای غیرنظامی است اما دلیلی هم برای اینکه هیچ شرکت نظامی نمیتواند فعالیت داشته باشد وجود ندارد. موسسان واگنر با استفاده از این خلأ قانونی و عدم وجود موضوعات حقوقی در رابطه با شرکتهای نظامی و امنیتی خصوصی، امکان پیشرفت یافته و فعایتهای خود را حقوقی جلوه دادند. این موضوع برای ترکیه نیز صدق میکند و برخی از حقوقدانان خلأ قانونی برای تعیین حدود و ثغور فعالیتهای یک شرکت نظامی و امنیتی را اصلیترین مشکل برای نظارت بر فعالیتهای شرکتهایی از این دست میدانند. اگرچه امروز شرکت سادات محل توجه ها است اما امکان اینکه در آینده شرکتهای دیگر ایجاد شده و شروع به فعالیتهای این چنینی کنند نیز وجود دارد.