فروشندگانی که در پیادهروها و خیابانهای محلههای قدیمی قاهره صفکشیدهاند، صحنۀ محلی و حیرتانگیزی را میآفرینند که بهسختی میتوان آن را نادیده گرفت. در برخی از شهرهای کوچک و حاشیهای، این بازارها تنها حوزههای عمومی هستند که اعضای طبقات متوسط و پایین میتوانند اوقات فراغت خود را در آن بگذرانند، تعامل اجتماعی داشته و درآمد کسب کنند.
این بازارها مانند بازار سهشنبه در منطقۀ منیب جیزه، بازار تونس در منطقۀ سید عایشه در قاهره، بازار عزبت ابو حشیش در منطقۀ غمرت در قاهره و یکشنبهبازار در منطقۀ الوکاله هستند که هفتگی برپا میشوند. برخی از آنها در میانۀ گورستانها ساخته شدهاند. بااینحال، بیشتر آنها در محلههای مسکونی و کوچهپسکوچهها برپا میشوند.
ترکیب طبقاتی بازارهای روز
مشخصۀ بازارهای خیابانی با پویایی دینی و سیاسی است. فروشندگان خیابانی، بازرگانان و خریداران را نمیتوان دارای مسلک دینی یا سیاسی یکسان یا متعلق به یکطبقۀ اجتماعی توصیف کرد. بیشتر فروشندگان خیابانی متعلق به طبقات پایین هستند و درآمد آنها در حد بخور نمیر است. درحالیکه بازرگانان متعلق به طبقات متوسط و متوسط روبهبالا بوده که معمولاً از نظر مالی باثباتتر هستند.
خریداران یا به طبقات فرودست تعلق دارند که برای یافتن کالاهای دستدوم ارزان به بازارهای سنتی مراجعه میکنند، یا به طبقات متوسط روبهبالا که به دنبال «سمساری» در میان کالاهای دستدوم از این بازارها بازدید میکنند. همچنین بازرگانان – معمولاً از طبقات متوسط - هستند که برای خرید مواد اولیه برای کارخانههای پوشاک یا پروژههای صنایعدستی خود میآیند.
روایتهای بازار، حوزه عمومی و روابط قدرت
بازارهای خیابانی را میتوان یک جهان کوچک از کنشگری قدرت بین دولت و جامعه از یک سو و بین اعضای جامعه از سوی دیگر نگریست. آنها روایتهای زیادی را ارائه میدهند که چگونگی شکلگیری روابط قدرت در حوزۀ عمومی نشان میدهند.
حراست بازار: نفوذ و سلطه
نگهبان یکی از بازارها در منطقۀ سید عایشه میگوید که محل فروش طبق توافق قبلی بین فروشنده و نگهبانان بازار اختصاصدادهشده است. او میگوید که هر منطقه از بازار یک گروه نگهبان دارد که وظیفۀ نظارت بر اجارۀ مکانهای فروش، محل بساط و حصیرهای کاهی را بر عهده دارد.
ا. ه یکی از نگهبانان بازار تونس در منطقۀ سید عایشه است او این حرفه را از پدرش که او نیز از پدربزرگش به او زسیده، به ارث برده است و خود در این منطقه زندگی میکند و در جمعهبازار یک مغازه دارد.
وی درباره ارتباط حراست با شهرداری میگوید که گاهی شهرداری بهصورت غیررسمی نگهبانی را برای نظارت بر تعاملات بین فروشنده و خریدار در بازار تعیین میکند و گاهی مردم آن را یک حرفه میدانند. نگهبانان و صاحبان بازار در ازای گرفتن اجاره، با اختصاص مکانهای فروش و اطمینان از عدم تجاوز به فروشندگان به آنها کمک میکنند. او در بازار پرسه میزند تا رفتوآمد را تنظیم کند، کالاها را در برابر دزدان محافظت کند و از مشاجرۀ روزانه بین فروشندگان و فروشندگان و خریداران جلوگیری کند.
داستان حوزههای جایگزین
دولت مصر اخیراً پیشنویس قانونی را تصویب کرد تا قانون تنظیم مقررات راهآهن را اصلاح کند. بنابر این قانون، فروش بدون مجوز در تأسیسات راهآهن جرم است. مقامات این پیشنویس اصلاحیه را فرصتی برای درخواست قانونی میدانستند که فروش خیابانی در میادین و خیابانهای اصلی را برای کاهش تراکم ترافیک در منطقۀ شهری و حفظ «جلوۀ متمدن» قاهره جرمانگاری میکند. پیشبینی میشود این قانون بهزودی تصویب شود.
بیشتر فروشندگان خیابانی، با نگرانی از تأثیر تصویب این قانون بر منابع تأمین معیشت شکنندۀ خود در پی فرار از کارزار سرکوب مستمر هستند؛ آنان به بازارهای یکروزه متوسل میشوند. اینها معمولاً در مناطق زاغهنشین دور از میدانها و معابر اصلی قرار دارند.
داستانهای قدرت و ضد قدرت
اگرچه بیشتر بازارهای خیابانی مصر با نبود نظارت دولتی مشخص میشوند، کارمندان رسمی دولتی ماهانه ظاهر میشوند تا از فروشندگانی که کالاهای خود را در کوشکهای دولتی به عرضه میکنند، هزینه دریافت کنند.
برخی فروشندگان برای فرار از پرداخت این عوارض و دورزدن قانون و عرضۀ اجناس خود بدون مجوز مناسب شهرداری، غرفههای خود را در کوچهپسکوچهها برپا میکنند. آنها با انجام این کار احساس نوعی اعمال ضد قدرت را دارند و در برابر اجبار مقامات مقاومت میکنند.
فروشندگان خیابانی در سهشنبهبازار در یکی از محلههای فقیرنشین استان جیزه که اجناس کوچک میفروشند، هزینهای به دولت نمیپردازند، اما هزینههایی را که «سپر حفاظتی» نامیده میشود، به نگهبانان بازار میپردازند. اگرچه این پرداختها را میتوان نوعی اخاذی تلقی کرد، اما فروشندگان آن را بهای امنیت و حفاظت از خود میدانند و تحلیلگران آن را نوعی خودگردانی میدانند که خارج از دسترس دولت است.
با مشاهده پویایی بازارهای خیابانی، تصویری از حوزۀ عمومی غیررسمی بهوضوح نمایان میشود. این حوزهای است که در آن معاملهگران بانفوذ میتوانند نقاط حیاتی و جذاب بازار را انتخاب کرده و آنها را متعلق به خود بدانند، درحالیکه بازرگانان بانفوذ کمتری در مناطق حاشیهای بازار به سر میبرند.
در واقع، روابط قدرت در بازارهای خیابانی را میتوان پیچیده و درهمتنیده توصیف کرد، زیرا سنخهای رسمی و غیررسمی قدرت با یکدیگر همپوشانی دارند. در این حوزهها، جنبههای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی جامعه همگی به هم مرتبط هستند. با وجود این، روابط غیررسمی غالب است. آنها جنبش بازار و تعاملات روزانه آن را تنظیم میکنند. افزون بر این، تمرین غیررسمی قدرت نیز به افزایش «غیررسمیسازی» اقتصاد مصر و حوزۀ عمومی یاری میرساند.