بر پایۀ گزارش ICD-Refinitiv International Finance Development Indicator (IFDI) در سال 2022، ارزش سرمايههای مالی اسلامی در جهان حدود 4 تریلیون دلار است و تا سال 2026 به 6 تریلیون دلار خواهد رسید.
فعالیتهای بانکداری اسلامی حدود 70 % از داراییهای مالی اسلامی در سال 2021 را تشکیل میدهند. دومین بخش بزرگ، صکوک (ابزارهای بازار بدهی منطبق با شریعت) است که 18 % را به خود اختصاص میدهد و صندوقهای اسلامی در رتبۀ سوم با حدود 4 % قرار دارند.
دیگر نهادهای مالی اسلامی از جمله فناوری مالی (فینتک)، سرمایهگذاری، تأمین مالی و شرکتهای لیزینگ و تأمین مالی خرد و نیز کارگزاران و معاملهگران، 4 % از داراییهای مالی اسلامی در جهان را در سال 2021 به خود اختصاص دادهاند، درحالیکه تکافل (بیمۀ اسلامی) با داشتن حدوداً 2 % کمترین سهم را در سال 2021 دارد.
بسیاری از کشورها باتوجهبه رشد بالای مالیۀ اسلامی میکوشند تا مرکزیت مالیۀ اسلامی در جهان به دست آورند. تا کنون موفقترین مراکز مالیۀ اسلامی (بدون ترتیب خاصی) دبی، کوالالامپور، لندن، منامه و ریاض بوده اند. اما عوامل موفقیت این پنج مرکز چیست؟
دبی، امارات متحدۀ عربی
برخی دبی را قطب مالیۀ اسلامی در جهان میدانند. موقعیت راهبردی امارت که آفریقا، اروپا و آسیا را به هم متصل میکند، چارچوب قوی مالیۀ اسلامی آن و شهرت آن به نوآوری، آن را قادر به جذب سرمایهگذاران و نهادها از کشورهای مسلمان و غیرمسلمان کرده است.
مرکز مالی بینالمللی دبی (DIFC)، یک منطقۀ آزاد مالی است که در سال 2004 تأسیس شد و عامل مهمی در رهبری امارت در مالیۀ اسلامی در جهان بوده است. ادارۀ خدمات مالی دبی، یک تنظیمکنندة مستقل DIFC، مقررات و دستورالعملهای خاصی را برای مالیۀ اسلامی تنظیم کرده است. این چارچوب وضوح و شفافیت را برای سرمایهگذاران فراهم میکند و همین امر سبب جذابیت این مرکز خصوصا برای سرمایهگذاری مستقیم خارجی (FDI) شده است.
کوالالامپور، مالزی
کوالالامپور دارای یک اکوسیستم مالی اسلامی پیچیده از نظر زیرساخت بازار، مقررات، سرمایۀ انسانی و نوآوری محصول است.
مالیۀ اسلامی یک حوزۀ مهم در برنامۀ اقتصادی دوازدهم مالزی (2021-25) است و به طور ویژه بر حوزههای مقررات و نظارت بر نهادهای مالیۀ اسلامی تمرکز دارد و هدفگذاری بانک مرکزی این کشور این است که در یک برنامۀ پنجساله 26-2022 با پیشبرد مالیۀ ارزشمحور به رهبری مالیۀ اسلامی دست یابد.
بر اساس گزارش IFDI 2022، داراییهای بانکهای اسلامی مالزی 650 میلیارد دلار است که این کشور رتبۀ سوم را پس از ایران در رتبۀ نخست و عربستان سعودی در رتبۀ دوم، قرار میدهد. این کشور میزبان 38 بانک است که یا کاملاً اسلامی هستند یا دارای پنجرههای ارائۀ خدمات مالیۀ اسلامی هستند.
مالیۀ اسلامی 41 % از کل وامهای بانکی مالزی را در سال 2022 به خود اختصاص داد، درحالیکه این رقم در سال 2021، 38 % بود. مالزی دارای یک بازار صکوک کاملاً تثبیت شده است که تا پایان نوامبر 2022 حدود 64 % از انتشار ارزهای محلی را تشکیل میدهد.
لندن، انگلستان
لندن به دلیل روابط تاریخی خود با بازارهای مالیۀ مهم اسلامی مانند امارات متحدۀ عربی، مقررات درست، بورس اوراق بهادار بزرگ و شناور و نیز قوانین تخصصی، سرمایهگذاری و خدمات مشاوره در حوزۀ معاملات منطبق با شریعت یکی از مراکز پیشرو در مالیۀ اسلامی است. برای نمونه، Clifford Chance، یکی از بزرگترین شرکتهای حقوقی در جهان که مستقر در لندن است، به دولت بریتانیا در مورد جدیدترین صکوک در سال 2021 مشاوره میدهد و نیز Schroders، یک مدیر دارایی مستقر در انگلستان که حدود 738 میلیارد پوند (918 میلیارد دلار) را مدیریت میکند. دارای یک صندوق اختصاصی برای سهام اسلامی است.
چهار بانک اسلامی در بریتانیا وجود دارد: بانک لندن و خاورمیانه، بانک گیت هاوس، بانک ریان و شعبۀ بانک اسلامی قطر در انگلستان. داراییهای بانکهای اسلامی مستقر در انگلستان در سال 2021 حدود 7.5 میلیارد دلار بود که حدود 0.3 % از داراییهای بانکداری اسلامی جهانی را تشکیل میدهد. با وجود این، بریتانیا حدود 85 % از داراییهای بانکداری اسلامی اروپا (به جز ترکیه) را تشکیل میدهد.
بانک انگلستان برای پشتیبانی از مدیریت نقدینگی بانکهای اسلامی، تسهیلات مدیریت نقدینگی جایگزین (ALF) را در دسامبر 2021 راهاندازی کرد. ALF بانکهای اسلامی بریتانیا را قادر میسازد تا حسابی در بانک مرکزی داشته باشند و از آن بهعنوان دارایی باکیفیت بالا استفاده کنند. این کار پیشتر برای بانکهای اسلامی در بریتانیا دشوار بود، زیرا تسهیلات موجود مبتنی بر بهره بود و تسهیلات مطابق با شریعت وجود نداشت.
دولت بریتانیا در فضای بازار سرمایه، نخستین صکوک خود را در سال 2014 فروخت که شامل انتشار پنجسالة 200 میلیون پوند بود. انتشار دومی در ماه مارس 2021 انجام گرفت. وزارت خزانهداری اعلیحضرت (بریتانیا) خاطرنشان کرد که سرمایهگذاران داخلی و خارجی در مراکز اصلی مالیۀ اسلامی در خاورمیانه و آسیا مشترکین صکوک هستند.
ریاض، عربستان سعودی
اهمیت ریاض بهعنوان مرکز مالیۀ اسلامی در حال افزایش است. دولتمردان سعودی بر پایۀ برنامۀ توسعۀ مالیۀ عربستان سعودی (FSDP) که بخشی از طرح اقتصادی چشمانداز عربستان سعودی 2030 است، میکوشند تا سال 2030 ریاض را پایتخت جهانی مالیۀ اسلامی قرار دهند.
عربستان سعودی بر پایۀ گزارش IFDI 2022، در سال 2021 حدود 896 میلیارد دلار دارایی اسلامی داشت که دومین کشور بزرگ جهان پس از ایران است. FSDP در پی افزایش درصد کل داراییهای مالی اسلامی در تولید ناخالص داخلی عربستان سعودی از سهم 21.08 % در سال 2018 به حدود 79.3 % تا سال 2025 است. عربستان سعودی یک ناشر صکوک ریال سعودی و دلار آمریکا برای سرمایهگذاران و صندوقهای اسلامی است.
چهار بانک اسلامی در عربستان سعودی وجود دارد که بانک راجحی، بزرگترین بانک اسلامی جهان از نظر دارایی، آنها را رهبری میکند. بر پایۀ گزارش فیچ در آوریل 2023، بانکهای اسلامی عربستان سعودی از حق امتیازات خردهفروشی بزرگتر سود میبرند که میتواند حاشیۀ سود بالاتر، هزینۀ کمتر تأمین مالی و کیفیت دارایی بهتر را پشتیبانی کند.
دیگر مراکز مهم مالیۀ اسلامی
دوحه در قطر، جاکارتا در اندونزی، استانبول در ترکیه و اسلامآباد در پاکستان از دیگر مراکز مالی نوظهور و مهم اسلامی هستند. این کشورها که دارای بانکها یا صندوقهای اسلامی بزرگ (مانند قطر) یا جمعیت زیادی (مانند اندونزی) هستند و فعالیتهای مالیۀ اسلامی آنها یا در بازار داخلی متمرکز است یا زیرساختهای مالی آنها هنوز در مقایسه با دبی، کوالالامپور، لندن، منامه یا ریاض توسعهیافته نیست.
مالیۀ اسلامی در طول بحران مالی سال 2008 مطرح شد، زیرا سرمایهگذاران جویای «پناهگاههای امن» بودند و صدای فروپاشی دنیای بانکداری متعارف به گوش میرسید. اکنون مالیۀ اسلامی به و ثبات و رشد مداوم شهره شده است.
منبع: پاکستان آبزرور